Mensenrechtenverdedigers, mensenrechtenorganisaties en ‘krimpende ruimte’

Mensenrechtenverdedigers of mensenrechtenactivisten zijn mensen die, zonder geweld te gebruiken en zonder te discrimineren, opkomen voor mensenrechten in de geest van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.

Mensenrechtenverdedigers werken voor bescherming van fundamentele vrijheden en de waarborgen voor een menswaardig bestaan. De Verenigde Naties hebben vastgelegd dat ze voor hun werk vrijelijk steun uit binnen- en buitenland mogen krijgen.

Voor Amnesty is de bescherming van en hulp aan mensenrechtenverdedigers een kerntaak. Vaak gaat het daarbij om mensen die zich voor een breed scala van mensenrechten inzetten, inclusief sociaaleconomische rechten. Amnesty’s actiemiddelen ten behoeve van mensenrechtenverdedigers zijn onder meer spoedacties, publiciteit, het regelen van bezoeken en contacten, opleiding en training, lobby en soms financiële ondersteuning.

Kijk voor meer informatie op de themapagina Mensenrechtenverdedigers.

Mensenrechtenverdedigers: definitie en taakomschrijving

In 1998 aanvaardde de VN een Verklaring over mensenrechtenverdedigers (zie hieronder). Die verklaring geeft geen definitie van de verdedigers. Algemeen wordt aangenomen dat het gaat om mensen die het beginsel van geweldloze weerbaarheid respecteren, activistisch zijn (dus geen theoretici), en de beginselen van de Universele Verklaring onderschrijven. Wereldwijd vallen honderdduizenden mensen onder deze definitie. De VN-verklaring garandeert het recht op vrijheid van vereniging en communicatie met andere organisaties, het recht op informatie en het recht op effectieve rechtsmiddelen. Iedereen heeft het recht ‘nieuwe ideeën en beginselen ten aanzien van de mensenrechten te ontwikkelen en die uit te dragen’ en ‘individueel of in vereniging met anderen, deel te nemen aan vreedzame acties tegen schendingen van mensenrechten en fundamentele vrijheden’. De verklaring waarborgt ook het recht om middelen en hulp te werven, ook van buiten de grenzen van het land. De functie van speciale rapporteur van de VN voor mensenrechtenverdedigers werd in 2000 ingesteld. Vanaf 2020 bekleedt de Ierse Mary Lawlor die functie.

Mensenrechtenverdedigers: aandachtsgebieden

Mensenrechtenverdedigers zetten zich onder meer in voor: vrijlating van gewetensgevangenen; gevangenishervorming; vrijheid van vereniging; geloofsvrijheid; vakbondsrechten; actie tegen martelen, executies en verdwijningen; rechten van asielzoekers en vluchtelingen; rechtshulp; non-discriminatie in de toegang tot voedsel, water, onderwijs, werk, gezondheidszorg en ontwikkeling; mensenrechten van vrouwen en kinderen; mensenrechten van vreemdelingen; en academische vrijheid.

Mensenrechtenverdedigers zijn geëerd met de Nobelprijs voor de Vrede en andere prijzen voor mensenrechten.

Mensenrechtenverdedigers: actiemiddelen

Tot de belangrijkste actiemiddelen van mensenrechtenverdedigers behoren:

• Informatie: fact-finding, onderzoek, rapportage, openbaarmaking, publiciteit, manifestaties.
• Educatie: op scholen, universiteiten, beroepsopleidingen, cursussen.
• Druk: door publieke actie, lobby, diplomatie, interventie, burgerlijke ongehoorzaamheid, geweldloos verzet, sancties.
• Rechtsmiddelen: civiele en strafrechtelijke procedures, klachten bij nationale en internationale organen, beroepsprocedures, rechtshervorming.
• Hulp: ondersteuning van slachtoffers en organisaties, rechtsbijstand, humanitaire hulp, technische hulp en samenwerking.
• Preventie: door vroegtijdige signalering, tijdige maatregelen, hulp bij vluchten en onderduiken, bescherming van bevolkingsgroepen en individuen.
• Organisaties: plaatselijke, landelijke en internationale mensenrechtenorganisaties, afdelingen en groepen binnen andere organisaties zoals vakbonden en kerken.

VN-Verklaring over Mensenrechtenverdedigers

De VN-Verklaring over Mensenrechtenverdedigers uit 1998 heeft de volgende bepalingen (samengevat):

• Preambule: Mensenrechten zijn universeel en ondeelbaar. De hoofdverant­woordelijkheid voor mensenrechten ligt bij de staat. Individuen en organisaties hebben een recht en verantwoordelijkheid voor het bevorderen van respect voor en bekendmaking van mensenrechten.
• 1: Een ieder heeft het recht te streven naar verwezenlijking van mensenrechten.
• 2: Elke staat moet maatregelen nemen zodat personen hun mensenrechten kunnen genieten.
• 3: Nationale wetgeving is het kader voor de naleving van mensenrechten.
• 4: Uitgangspunt zijn de Universele Verklaring en andere verklaringen en verdragen inzake mensenrechten.
• 5: Een ieder heeft het recht op vreedzame vereniging en contacten met andere organisaties.
• 6: Een ieder heeft het recht op het inwinnen, verbreiden en bediscussiëren van informatie.
• 7: Een ieder heeft het recht nieuwe ideeën over mensenrechten te ontwikkelen en te bevorderen.
• 8: Een ieder heeft het recht in regering en openbaar bestuur deel te nemen.
• 9: Een ieder heeft recht op een beroep op effectieve rechtsmiddelen, het indienen van klachten en compensatie, met ongehinderde toegang tot internationale organisaties.
• 10: Niemand zal worden gestraft voor het weigeren van betrokkenheid bij schendingen van mensenrechten.
• 11: Een ieder heeft recht op beroepsuitoefening en bescherming van mensenrechten daarin.
• 12: Een ieder heeft recht op vreedzame activiteiten tegen schendingen van mensenrechten en bescherming van de staat daarin.
• 13: Een ieder heeft het recht middelen voor bevordering en naleving van mensenrechten aan te wenden.
• 14: De staat moet de kennis over mensenrechten bevorderen door voorlichting, toegang tot internationale documentatie en steun aan nationale instellingen zoals een ombudsman of mensenrechten­commissie.
• 15: De staat moet mensenrechteneducatie in onderwijsinstellingen en onder functionarissen, politie, leger en anderen bevorderen.
• 16: Individuen en niet-gouvernementele organisaties hebben een belangrijke rol in het verbreiden van een bewustzijn van mensenrechten.
• 17: Beperkingen aan deze vrijheden moeten in overeenstemming zijn met internationale verplichtingen.
• 18: Een ieder heeft plichten jegens de gemeenschap en moet bijdragen aan een maatschappelijke en internationale orde waarin mensenrechten kunnen worden gerealiseerd.
• 19: Niets in deze verklaring mag worden misbruikt voor de vernietiging van rechten.
• 20: Niets in deze verklaring mag door een staat worden misbruikt voor activiteiten strijdig met het VN Handvest.

Mensenrechtenverdedigers: EU-Richtsnoeren

De EU-richtsnoeren (European Union Guidelines on Human Rights Defenders) voor de bescherming van mensenrechtenverdedigers (2004) stellen dat ook ambassades en EU-missies die bescherming moeten bieden door contacten, bezoeken en waar nodig interventie bij regeringen. Ze moeten ook helpen garanderen dat de verdedigers vrije toegang hebben tot (buitenlandse) financiële donors. De Nederlandse regering nam op basis van de Nota Mensenrechten (november 2007) een ‘Actieplan mensenrechtenverdedigers’ aan. Een mensenrechtenfonds helpt bij bescherming en opbouw van organisaties. Er kwam ook een prijs voor verdedigers, de Mensenrechtentulp.

Mensenrechtenorganisaties

Niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) zijn organisaties die geen overheden vertegenwoordigen. In de sfeer van de mensenrechten, vrede, veiligheid en milieu zijn vele duizenden ngo’s actief, sommige plaatselijk en van geringe omvang, andere internationaal en zeer groot. De grootste mensenrechten-ngo’s zijn Amnesty International en Human Rights Watch. Andere belangrijke internationale ngo’s die bijdragen aan rapportage, conflictpreventie en preventie van mensenrechten zijn onder meer Article 19, Defence for Children International, International Alert, de Internationale Commissie van Juristen, Justice and Peace, de Liga voor de Rechten van de Mens, PAX, PEN en Transparency International. Een aantal ngo’s, waaronder Amnesty International, heeft raadgevende bevoegdheid bij intergouvernementele organisaties (IGO’s). Een gedragscode die door Amnesty en andere organisaties is onderschreven is het Accountability Charter.