Mensenrechten in Nederland

De situatie van de mensenrechten in Nederland behoort tot de beste van de wereld. Tegelijkertijd is er veel ruimte voor verdere verbetering.

Internationale mensenrechtenorganisaties hebben in het algemeen lof voor de bescherming van mensenrechten die de Nederlandse overheid biedt. Dat neemt niet weg dat zich ook in Nederland veel situaties voordoen waar de mensenrechten en burgerrechten onvoldoende worden nageleefd. Dat blijkt onder meer uit rapporten van het College voor de Rechten van de Mens en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten.

Voorbeelden zijn er te over: het dragen van een hoofddoek op scholen en in openbare functies; het dragen van een boerka op openbare plaatsen; religie-onderwijs op school; het niet aannemen of ontslaan van homoseksuele leerkrachten; grenzen van godsdienstvrijheid en blasfemie; belediging op grond van iemands godsdienst; gezondheidszorg voor en opvang van illegalen; vreemdelingendetentie; uitzetting van familieleden na 1F (asielzoekers verdacht van oorlogsmisdrijven); recht op het weigeren van een homohuwelijk door ambtenaren; recht op pedofiele uitingen en het al dan niet verbieden van partijen die pedofilie goedkeuren; de grenzen van copyright op internet; euthanasie na ondraaglijk psychisch lijden; omstandigheden van gevangenschap van langgestraften; grenzen van privacy in de strijd tegen terrorisme; inzage in medische dossiers (ook van familieleden); dwangverpleging en isolatie; gebreken in de zorg voor en waardigheid van ouderen in tehuizen; controle door werkgevers van privé-mail en telefoonverkeer; de aanwezigheid van een advocaat bij verhoren; mankerende snelrechtprocedures bij demonstraties; ruimte voor wapengebruik bij politie; vormen van pijnlijk boeien; etnisch profileren door de politie; optreden van speciale arrestatieteams; het fouilleren op straat in uitgaangsgebieden; aanstootgevende’ kunst in openbare ruimten, enzovoort.

De mensenrechten in Nederland in 10 punten

1 De mensenrechten zijn in Nederland goed gewaarborgd…

Volgens internationale ranglijsten is de situatie van mensenrechten in Nederland goed. Het Amerikaanse Freedom House constateerde in 2016 in Nederland de ‘hoogste graad van vrijheid’. Verslaggevers zonder Grenzen zette Nederland tweede op de wereldranglijst van persvrijheid. De democratie-index van het Britse tijdschrift The Economist zette ons in 2015 op plaats 10, maar over het decennium ervoor gemiddeld op plaats 3. In 2016 publiceerde een nieuwe organisatie, de Wereldindex van Morele Vrijheid, een meting van vrijheid en zelfbeschikking per land. Op die ranglijst staat Nederland op plaats 1. Dat is onder meer omdat in Nederland als eerste land het huwelijk en buitenlandse adoptie door homoparen mogelijk werden, het drugsbeleid voor gebruikers eerder ondersteunend dan bestraffend is, abortus de keuze is van de vrouw en er grote vrijheid van meningsuiting bestaat.

2 … en toch komen ze in het gedrang

De rechtsstaat is nooit af. Ze behoeft constant onderhoud. ‘De mensenrechtensituatie in Nederland is de afgelopen vijf jaar verslechterd’, concludeerden 23 mensenrechtenorganisaties in september 2016 in een rapport aan de Verenigde Naties. Pijnlijk is onder meer, zegt het rapport, dat de minister van Buitenlandse Zaken andere landen mensenrechteneducatie voorschrijft, terwijl in Nederland onze kinderen nog steeds niets hoeven te leren over mensenrechten. Het typeert de houding van de Nederlandse overheid die mensenrechten vooral ziet als exportproduct.

3 Etnisch profileren

Als je een (jonge) gekleurde man bent in Nederland, is etnisch profileren vaak onderdeel van je leven. De politie pikt voor identiteits- of veiligheidscontroles mensen er soms uit op grond van ras, etnische of religieuze kenmerken – zonder objectieve rechtvaardiging. Dat gebeurt zowel bedoeld als onbedoeld. Amnesty en andere organisaties dringen aan op het invoeren van ‘stopformulieren’, waarop agenten elke aanhouding noteren. Dat heeft zijn waarde bewezen in diverse Europese landen. Ook behoort de regering het structurele probleem van de etnische profilering te erkennen, en duidelijk te maken waarom die praktijk discriminerend is.

4 Mensenrechten van vluchtelingen en vreemdelingen

Nederland heeft een van de strengste vormen van asielbeleid in Europa. Amnesty vraagt de overheid het gebruik van isoleercellen voor vluchtelingen te beperken. We dringen erop aan dat vluchtelingen en migranten zonder papieren die behoren tot kwetsbare groepen, zo min mogelijk worden opgesloten. Veel ongedocumenteerden kunnen niet terugkeren naar hun land van herkomst. In 2014 stelde het Europees Comité voor Sociale Rechten dat Nederland ongedocumenteerden toegang moest geven tot gezondheidszorg, onderdak en voedsel, ter bescherming van hun menselijke waardigheid. Dat heet in de wandeling de ‘bed-bad-brood-regeling’. Vreemdelingendetentie hoort een laatste redmiddel te zijn. Ook moet de overheid terughoudend zijn met ‘1F’: een artikel uit het Vluchtelingenverdrag dat mensen uitsluit van de asielprocedure als ze worden verdacht van oorlogsmisdaden. Het is in elk geval belangrijk dat familieleden er niet onder lijden.

5 Privacy

Bedreigingen van de privacy vormen in Nederland inmiddels een lange lijst. Een voorstel voor ‘modernisering van de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten’, dat in 2016 aan het parlement is voorgelegd, breidt opnieuw de bevoegdheden van de staat uit. Mogelijk wordt onder meer het creëren van een ‘sleepnet’ dat massale hoeveelheden gegevens van onschuldige personen verzamelt. Nederlandse cijfers met betrekking tot telefoontaps zijn heel hoog, zelfs in vergelijking met de Verenigde Staten. De minister heeft voorgesteld om de gegevens van willekeurige automobilisten gedurende vier weken te bewaren. Bovendien heeft de regering een wetsvoorstel dat strafrechtelijke autoriteiten toestaat om in het geheim computers en mobiele telefoons te observeren en zelfs met informatie te voeden. Er moeten goede garanties komen met betrekking tot de uitwisseling van gegevens met buitenlandse inlichtingendiensten. Het College voor de Rechten van de Mens zei dat ‘de enorme impact van deze nieuwe bevoegdheden op de privacy van alle burgers, onaanvaardbaar is vanuit het perspectief van de mensenrechten.’ In 2014 heeft het Europees Hof van Justitie verklaarde dat de Europese wet op databehoud ongeldig is omdat het ontbreekt aan adequate waarborgen. De Systeem Risico Indicatie (SyRI) is een wet die van kracht is sinds 2014: een instrument dat de persoonlijke gegevens van alle burgers koppelt om fraude te voorspellen. SyRI is onevenredig, zeggen mensenrechtenorganisaties, en het gebruik ervan moet worden gestopt totdat er voldoende waarborgen zijn. De overheid moet burgers actief informeren wanneer en waarom ze worden geclassificeerd als een ‘risicogeval’.

6 Mensenrechteneducatie

In het Nederlandse onderwijssysteem, zegt het rapport van de NJCM, ‘krijgen leerlingen les over de vrouwelijke organen van een bloem’ maar niet over mensenrechten. Nederlandse schoolkinderen scoren relatief laag in vergelijking met hun Europese leeftijdsgenoten. Leerkrachten klagen dat ze niet de training en middelen hebben om ‘gevoelige onderwerpen’ uit de mensenrechten aan te roeren. Jaar na jaar hebben Nederlandse organisaties aangedrongen op het invoeren van mensenrechteneducatie. Dat moet integraal onderdeel worden van het lesprogramma op basisscholen en in voortgezet onderwijs. Leerkrachten moeten training krijgen voor die mensenrechteneducatie.

7 Discriminatie bij solliciteren, op het werk, bij zwangerschap, bij toegang tot voorzieningen

Er worden nogal eens gevallen gemeld van discriminatie op raciale gronden. Vrouwen die zwanger zijn ondervinden in grote getale achterstelling, ontslag, het niet verlengen van contracten of worden niet aangenomen bij sollicitaties. Amnesty vraagt de regering eindelijk het Facultatief Protocol te ratificeren bij het Verdrag voor Economische, Sociale en Culturele rechten. Het protocol biedt individuele belanghebbenden de mogelijkheid om, nadat nationale rechtsmiddelen zijn uitgeput, een klacht in te dienen bij het VN-Comité. In onder meer Frankrijk, Italië, Luxemburg, Finland, België, Portugal, Spanje en Slowakije kunnen burgers al wel gebruikmaken van dat individuele klachtrecht. Nederland moet ook het protocol bij het VN-Verdrag voor de Rechten van Personen met een Handicap aannemen. Het niet ratificeren van het facultatief protocol is geen goed signaal aan de ruim twee miljoen mensen in Nederland met een beperking.

8 Bedrijven en mensenrechten

Mensenrechtenorganisaties vragen de regering meer prioriteit te geven aan het indienen van zaken tegen bedrijven die verdacht worden van grove schendingen van de mensenrechten. Een belangrijke stap zou zijn dat de regering ofwel zorgt voor lagere proceskosten, ofwel meer rechtszekerheid biedt aan slachtoffers van schendingen van de mensenrechten waarbij Nederlandse bedrijven betrokken zijn. De bevoegdheid van rechtbanken moet zich uitstrekken tot dochterondernemingen van een moederbedrijf dat is gevestigd in Nederland, ongeacht waar die dochters zijn gevestigd.

9 Mensenrechtenverdedigers werkzaam in Nederland

Organisaties vragen de overheid om een centraal punt (focal point) in te stellen voor snelle en adequate actie als er dreiging is voor mensenrechtenverdedigers die in Nederland verblijven, bijvoorbeeld omdat ze werkzaam zijn bij het Internationaal Strafhof. De Nederlandse overheid moet zich inspannen voor het verzamelen en analyseren van documentatie over bedreigingen tegen mensenrechtenactivisten en moet de betrokken autoriteiten instructies geven voor beschermende maatregelen.

10 Meer overheidsactie gewenst voor mensenrechten in Nederland

Mensenrechtenorganisaties vragen de regering om een ambtenaar op hoog niveau te benoemen die verantwoordelijk is voor de coördinatie van de binnenlandse mensenrechtenkwesties op overheidsniveau en wat andere belanghebbenden aangaat. De huidige mensenrechtenambassadeur richt zich uitsluitend op het buitenlands beleid.

Meer informatie

Amnesty is de samensteller van de in 2016 uitgebrachte publicatie De kleine Mensenrechten voor Dummies. Daarin is veel informatie bijeengebracht over de waarborgen van mensenrechten in Nederland en België, en de manieren waarop een burger zijn of haar mensenrechten veilig kan stellen.

Voor actuele berichten van Amnesty International zie de dossierpagina Mensenrechten in Nederland.