Demonstratierecht
Rechtszaak tegen gemeente Amsterdam vanwege demonstratieverbod
Juist in tijden van maatschappelijke onrust is het recht om te demonstreren essentieel.
Amnesty International is samen met zes mede-eisers een rechtszaak tegen de gemeente Amsterdam gestart. De aanleiding? Het zesdaagse totaalverbod op demonstraties in november 2024. Hoewel de situatie in de stad die dagen gespannen was, was deze niet onbeheersbaar. Toch koos de gemeente voor stilte in plaats van dialoog. Het verbod ging veel te ver en tastte het demonstratierecht aan. Juist in tijden van maatschappelijke spanning moet er ruimte zijn voor protest. Met deze rechtszaak willen we een duidelijk signaal afgeven: het verbieden van protest is geen oplossing. Vrijheid van meningsuiting en het recht om te demonstreren zijn geen knoppen die je aan- of uitzet wanneer het uitkomt. Niet nu, en niet in de toekomst.
Het probleem – Wat wil Amnesty – Wat doet Amnesty – De rechtszaak – Wie doen er mee – Nieuws
Een algeheel demonstratieverbod is een paardenmiddel. Nooit eerder in de afgelopen decennia heeft er in Nederland gedurende zo’n lange periode een algeheel verbod gegolden.
Dagmar Oudshoorn, directeur Amnesty International Nederland
Wat is het probleem?
In november 2024 vaardigde de burgemeester van Amsterdam achtereenvolgens twee noodverordeningen uit. Daarin nam zij een algeheel demonstratieverbod op, waardoor gedurende zes dagen nergens in de stad Amsterdam demonstraties waren toegestaan.* De burgemeester deed dit in de context van de ernstige racistische incidenten jegens moslims en joden rond de wedstrijd Ajax-Maccabi Tel Aviv van 7 november 2024. De burgemeester stond onder grote nationale en internationale druk, maar maatschappelijke onrust rechtvaardigt niet een algeheel demonstratieverbod. De ongeregeldheden waren bovendien in de vroege ochtend van 8 november al afgelopen. Het was feitelijk niet nodig om voor zes dagen elke demonstratie op voorhand te verbieden. De gemeente meent echter rechtmatig te hebben gehandeld. Daarom is Amnesty deze procedure gestart.
* tijdens de laatste drie dagen gold een ontheffingsmogelijkheid: mensen die wilden demonstreren konden een ontheffing van het verbod aanvragen. De gemeente bracht dit echter niet publiekelijk onder de aandacht. Amnesty spreekt daarom van een algeheel demonstratieverbod.
Wat willen Amnesty en mede-eisers bereiken met deze zaak?
We vragen de rechter te oordelen dat de demonstratieverboden in strijd waren met het demonstratierecht, en dat een algeheel verbod via een noodverordening alleen mag bij een acute, onvoorziene noodsituatie én met naleving van mensenrechten.
Amnesty hoopt een duidelijk signaal af te geven aan burgemeesters: juist in tijden van maatschappelijke spanning moet er ruimte zijn voor protest. Als mensen willen demonstreren, moet de burgemeester daar ruim baan aan geven. Waar nodig horen demonstraties gereguleerd te worden via de Wom, dat is de wet die daarvoor is bedoeld. Reguleren via noodwetgeving levert bijna altijd een te verregaande inperking van het demonstratierecht op.
Voor de mede-eisers is erkenning van de onrechtmatigheid essentieel. Het verbod heeft hen diep geraakt, en zij hopen via deze uitspraak hun vertrouwen in de rechtsstaat te herstellen.
Waarom is dit verbod in strijd met het demonstratierecht?
De rechtszaak draait om de vraag of de burgemeester van Amsterdam begin november 2024 de in twee noodverordeningen opgenomen demonstratieverboden had mogen afkondigen.
Die noodverordeningen, met daarin een verbod om, gedurende meerdere dagen, waar dan ook in Amsterdam te demonstreren, is volgens Amnesty om meerdere redenen in strijd met het demonstratierecht:
Het demonstratierecht laat geen ruimte voor algemene verboden.
Iedere demonstratie is anders; voor iedere demonstratie moet de burgemeester een eigen afweging maken. Of een beperkend voorschrift of – in het uiterste geval – een verbod, noodzakelijk is, hangt immers (mede) af van de specifieke vorm en aard van het protest, de locatie en het tijdstip.
Er was geen sprake van bestuurlijke overmacht.
Een verbod maakt de uitoefening van je recht om te demonstreren onmogelijk. Vóóraf een verbod opleggen aan een demonstratie mag alleen wanneer er een gegronde vrees bestaat voor zeer ernstige wanordelijkheden, die, in combinatie met onvoldoende beschikbare politie, zorgen voor een onhoudbare situatie (met andere woorden: wanneer er sprake is van bestuurlijke overmacht). Bij (dreigende) wanordelijkheden moet de gemeente dus eerst zorgen voor voldoende politie om de demonstratie(s) te beschermen.
Noodwetgeving vrijwel altijd te grof geschut
De gemeente moet, tenzij dat echt niet anders kan, demonstraties reguleren via de wet die daarvoor bedoeld is: de Wet openbare manifestaties (de Wom). Het verbieden of beëindigen van een demonstratie op grond van een noodbevel of -verordening levert bijna altijd een te verregaande inperking van het demonstratierecht op. De noodbevoegdheden zijn bedoeld voor zeer uitzonderlijke situaties, waarin de reguliere bevoegdheden niet langer toereikend zijn. Er moet sprake zijn van een oproerige beweging, andere ernstige wanordelijkheden of rampen, of een ernstige vrees voor het ontstaan daarvan, die bovendien acuut en onvoorzien zijn. Amnesty toont in deze rechtszaak aan dat daar geen sprake van was.
Wat had de burgemeester wel kunnen doen?
Een demonstratie inperken mag niet zomaar. Maar dat betekent niet dat de burgemeester in deze situatie met lege handen stond. Ze had minder verregaande maatregelen kunnen nemen. Zoals, uiteraard met onderbouwing, een demonstratieverbod voor bepaalde delen van de stad of voor een bepaalde dag, of voor hele grote demonstraties. Het verbieden van demonstraties uit angst voor onveiligheid lijkt logisch, maar is vaak contraproductief. Demonstraties bieden juist een vreedzame uitlaatklep voor maatschappelijke spanningen. Verbieden kan leiden tot méér onrust.
Burgemeesters mogen ook iets van de samenleving verwachten: het publiek, opiniemakers, politici en bewindspersonen moeten pal staan voor het demonstratierecht. Juist wanneer de (internationale) druk zo groot is, is het van wezenlijk belang dat zij burgemeesters steunen en ruim baan bieden voor vreedzaam protest.
Wie doen er mee?
Amnesty voert deze zaak niet alleen. Zes mensen , allen geraakt door het verbod, hebben zich aangesloten bij deze zaak. Hun ervaringen maken duidelijk hoe ingrijpend de demonstratieverboden waren en hoezeer het demonstratierecht is geschonden. Vier van hen waren op de Dam terwijl de noodverordeningen golden.
Alle individuele eisers en Amnesty Nederland worden bijgestaan door advocaten mr. J. Klaas en mr. M.B. Hendrickx van stichting PILP.
Wat doet Amnesty nog meer?
Het demonstratierecht staat onder druk in Nederland. Dat concludeerde Amnesty International Nederland in november 2022 in het rapport Demonstratierecht onder druk. Regels en praktijk in Nederland moeten beter.
Volgens de Nederlandse wet en de mensenrechten moet de overheid demonstraties beschermen en faciliteren. Het uitgangspunt is dat iedere demonstratie afzonderlijk moet worden beoordeeld. Alleen onder zeer strenge voorwaarden mag een specifieke demonstratie beperkt of – in het uiterste geval – verboden worden.
Maar in de praktijk krijgen veel demonstraties te maken met belemmerende voorschriften en regels of mogen soms helemaal niet doorgaan. Bij mogelijke problemen is de reflex van de overheid vaak om de oplossing te zoeken in het inperken van het demonstratierecht. Dat is een verkeerde reflex. Het demonstratierecht biedt een ventiel voor ongenoegen, en daar moet veel ruimte voor zijn in een open en vrije samenleving.
Meer lezen
• Amnesty-rapport Demonstratierecht onder druk in Nederland. Regels en praktijk moeten beter
• Amnesty-rapport Ongecontroleerde macht
• Amnesty-briefing In beeld bij de politie
• Meer informatie over Amnesty’s inzet voor het demonstratierecht
• Dagvaarding – klik hier om te openen
