De oude vergaderzaal van de Tweede Kamer. In de praktijk kan een rechtsstaat alleen goed functioneren met democratisch toezicht.

Rechtsstaat en mensenrechten

Een rechtsstaat (Engels: rule of law) is een staat waarin het gezag van de overheid en de uitoefening van dat gezag berusten op wetten en rechtspraak.

Drie elementen zijn een voorwaarde voor de rechtsstaat.

De wet. De overheid leeft de grondwet, de wetten en de rechtspraak na, en oefent geen gezag uit buiten de wetten. Wetten, rechtspraak en beleid zijn in overeenstemming met internationale verdragen en beginselen zoals die van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Tot de mensenrechten behoren de vrijheid van meningsuiting en informatie, en het beginsel van gelijkheid en non-discriminatie.
De betrouwbaarheid. Alleen vooraf vastgelegde wetten en regels gelden. De overheid kan pas handelen nadat haar bevoegdheid op een bepaald terrein in een wet of officieel besluit is vastgelegd. Een rechter mag alleen oordelen op grond van wetten en regels die al bestonden ten tijde van een misdrijf of overtreding. Veranderingen of correcties in recht en beleid moeten voor burgers begrijpelijk en controleerbaar zijn. Daartoe dient in Nederland ook de Wet open overheid.
De scheiding der machten. De rechterlijke macht is onafhankelijk van het parlement (dat wetten en procedures vaststelt) en de overheid (die voor de uitvoering verantwoordelijk is).

Botsende grondrechten

De mensenrechten zijn onlosmakelijk verbonden met de rechtsstaat. Dat betekent niet dat elk handelen van de overheid en alle rechtspraak automatisch uit de mensenrechten kan worden afgeleid. Soms is er sprake van ‘botsende grondrechten’, of beter gezegd van beperkingen aan bepaalde mensenrechten. Als niet meteen duidelijk is in hoeverre bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting kan worden uitgeoefend, of hoever het recht op sociale voorzieningen kan worden verwezenlijkt binnen de economische mogelijkheden, is het aan rechter of parlement om de afweging te maken. Niet-gouvernementele organisaties hebben een rol als waakhond: ze kunnen signaleren waar maatregelen en beleid niet in overeenstemming zijn met mensenrechten.

Democratie

Democratie is strikt genomen geen voorwaarde voor de rechtsstaat. Het bevoegd gezag zou immers, ook al is het niet gekozen, al datgene kunnen doen dat de rechtsstaat vereist. Het argument dat ‘het gezag de wil van het volk vertegenwoordigt’ is vaak aangevoerd door overheden die zonder parlement of met een schijn-parlement regeren, of die democratisch genomen besluiten naast zich neerleggen. In de praktijk kan een rechtsstaat alleen goed functioneren met democratisch toezicht.

Misstanden corrigeren

Een rechtsstaat hoeft niet perfect te zijn om zo genoemd te worden – in geen enkel land is de naleving van de rechtsstaat altijd honderd procent in orde. Essentieel is dat misstanden die aan het licht zijn gekomen, snel en grondig kunnen worden gecorrigeerd door rechters, parlement en overheid.