‘Het was een keuze met het hart’, begint de Amsterdamse wethouder Rutger Groot Wassink (50), terwijl hij op een schermpje tikt. Het is het begin van de herfst. Groot Wassink zit aan een lange tafel in zijn kantoor in de Stopera, en kijkt dan omhoog, onder zijn borstelige wenkbrauwen door. ‘Ik wil gewoon echt niet onderhandelen met die partij. Toch zal ik me als wethouder moeten verhouden tot dit kabinet.’  

De Amsterdamse wethouder kwam met gestrekt been het nieuwe kabinet tegemoet. Afgelopen zomer zei hij tegen Het Parool dat hij de telefoon niet zou opnemen als minister Marjolein Faber (PVV) van Asiel en Migratie hem zou bellen. Later kwam hij daarop terug. In datzelfde interview kondigde hij aan te stoppen als voorzitter van de asielcommissie van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG). Die commissie is de spil tussen het Rijk en gemeenten wat betreft asielbeleid en de opvang van ongedocumenteerden en Oekraïense vluchtelingen. Groot Wassink zit nog in de commissie, maar VVD’er Mark Boumans, burgemeester van Doetinchem, is nu voorzitter. 

Ik vond de verkiezingswinst van de PVV een enorme schok’, zegt Groot Wassink. ‘Maar het dwong mij ook om na te denken: vind ik dat ik met een partij kan onderhandelen die wat mij betreft inherent ondemocratisch is, en een bedreiging voor onze rechtsstaat? Denk aan de uitspraken over “D66-rechters”, het wegzetten van de rechterlijke macht als een partijdig clubje. Of het “nep-parlement”, en het simpele feit dat de PVV geen leden heeft, geen democratische partij is. Je zag het nu natuurlijk ook weer met die noodwetgeving om een asielcrisis uit te roepen.’ 

Het voorzitterschap is nu in handen van een VVD’er. Is het bij Mark Boumans in goede handen? 

‘Ja, dat denk ik wel. Ik hoop vooral dat hij effectief is. Mijn tweede argument om te stoppen was dat ik me afvroeg: hoe effectief kan ik zijn als voorzitter? Omdat je ziet dat Amsterdam, zeker met een linkse wethouder, voor de PVV het reële kwaad is. Als voorzitter zoek je naar de common ground binnen zo’n hele brede commissie. Ik vertegenwoordig nu gewoon het Amsterdamse geluid.’ 

Hoe was uw samenwerking met de VVD tot nu toe? 

‘Ik vind dat de VVD-fractie in de Tweede Kamer zich regelmatig schuldig gemaakt heeft aan zondebok-politiek als het gaat over vluchtelingen. Ik herinner me een uitspraak dat mensen hiernaartoe zouden komen vanwege borstvergrotingen (toenmalig VVD-fractievoorzitter Halbe Zijlstra in 2015, red.), dus daar is de VVD ook niet vies van. Maar ik heb met veel VVD-bestuurders gewerkt, ook met de drie vorige staatssecretarissen voor Asiel en Migratie, en ik kon altijd goed met ze samenwerken. Omdat de VVD de democratische rechtsorde wel belangrijk vindt.  

‘Over dit kabinet maak ik me grote zorgen en gelukkig doen ook veel VVD’ers dat. Ik sprak laatst een VVD’er die zei: ik ben heel bang dat de rot ook bij ons naar binnen slaat. Als je eenmaal met de PVV gaat samenwerken, kan het je infecteren.’ 

Eric van der Burg (VVD) moest een traantje laten toen hem als demissionair staatssecretaris duidelijk werd dat de Spreidingswet van tafel gaat. U heeft veel en lang met hem samengewerkt. Heeft u zelf ook een traantje gelaten? 

‘Nee, maar ik zie wel veel ellende in de regeringsplannen. Zo’n vijandschap… Dat vind ik echt kwaadaardig! Het kabinet wil bijvoorbeeld de rechtsbescherming van vluchtelingen terugschroeven en onder internationale verdragen uit komen.    → 

‘Toen het kabinet aangaf te willen stoppen met de Spreidingswet had dat direct het gevolg dat het COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers, red.) meer moeite had om plekken te vinden. Dat betekent dat je de druk op de asielketen moedwillig vergroot. Want we hebben natuurlijk geen asielcrisis, maar een opvangcrisis. En als je dan ook nog zegt dat statushouders geen voorrang meer op huisvesting krijgen – wat moeten die mensen dan? Dit kabinet lijkt er dus ook op aan te sturen dat mensen langer in de opvang blijven, onder steeds slechtere omstandigheden. Ik vind dat niet kunnen. 

‘Iedereen doet vaak alsof de opvang ontzettend luxe is. Nou, ga eens kijken in een azc! Het is hartstikke sober. Als je dan ook nog de kwaliteitsnormen voor opvang naar beneden wil brengen… Dan vrees ik dat we de medemenselijkheid steeds meer uit het oog verliezen.’ 

Betere opvang zou een aanzuigende werking hebben… 

‘Wat aantoonbaar niet waar is, hè? Er is onderzoek naar gedaan en die aanzuigende werking bestaat gewoon niet. Dus waarom zou je in godsnaam het allerstrengste asielbeleid ooit willen? Probeer gewoon een beetje empathie te hebben voor iemand die vlucht.’  

Heeft u inmiddels eigenlijk al met minister Faber gesproken? 

‘Nee, nog niet persoonlijk. Er is één keer een bestuurlijk overleg met haar geweest. Dat ging over de opvang van ongedocumenteerden. De LVV, de Landelijke Vreemdelingen Voorziening (bekend als de bed-bad-broodregeling, red.), waar de financiering van stopt per januari 2025. Een buitengewoon dom idee natuurlijk, want dat betekent dat – tenzij gemeenten zelf mensen gaan opvangen – mensen op straat komen. Wij gaan in Amsterdam in elk geval in 2025 door met het opvangen van ongedocumenteerden. 

‘De meeste gemeenten zijn heel erg bereid om opvang te bieden, daar ben ik van  overtuigd’ 

‘Blijkbaar is het de bedoeling dat je hardvochtig beleid voert. Maar wat veel mensen zich niet realiseren, is dat deze plannen allemaal best stoer klinken, maar uiteindelijk komen deze vluchtelingen gewoon terecht in buurten, in gemeenten. Het is echt penny wise, pound foolish.’ 

Wat kun je als gemeente doen op het moment dat je het op zoveel manieren oneens bent met het kabinet?  

‘Wij hebben met de gemeenteraad afgesproken dat wij staan voor humane opvang. Dat betekent dat wij ons gewoon aan de Spreidingswet gaan houden. En dat elke keer als er een verzoek komt om in een noodsituatie mensen op te vangen, dat we dat zullen wegen. Amsterdam wil een gastvrije, barmhartige stad zijn die óók omkijkt naar vluchtelingen. 

‘Overigens staat er een zin in het regeerprogramma dat niet meewerken aan terugkeer strafbaar wordt. Betekent dat, dat wij als Amsterdam of ik als wethouder, straks medeplichtig worden aan een misdrijf? Of de zorgpartij die voor ons ongedocumenteerden blijft opvangen? Dat is natuurlijk écht een zorgwekkende ontwikkeling. Als we die kant op gaan… Ik had niet gedacht dat dit in Nederland ooit tot de mogelijkheden zou behoren.’ 

Verwacht u dat dit kabinet gaat proberen om de rechtsstaat af te breken? 

‘Ik verbaas me nergens meer over. Nee, ik houd rekening met het ergste.’ 

Het kabinet wilde een noodwet gebruiken om een asielcrisis uit te roepen.  

‘De noodwet lijkt te zijn gebruikt als onderhandeling om nu via een spoedwet onrealistische en onmenselijke maatregelen neer te leggen. Een deel van de maatregelen is juridisch niet houdbaar. Een ander deel, zoals het niet langer geven van voorrang aan statushouders op een woning en dus een start in de maatschappij, zal ervoor zorgen dat problemen verergeren in plaats van een oplossing creëren. 

Lees ook: Migratiewetenschapper Hein de Haas: ‘Er is helemaal geen explosieve toename van migratie’ Interview 15 november 2023

‘Nu gaat het over asiel, maar er is geen enkele garantie dat dat zo blijft. Elk juridisch advies luidde: zo’n noodwet is een heilloze weg. Maar het moest en het zou. Dat betekent dat dit kabinet erop aanstuurde het parlement buitenspel te zetten. Als je dat op dit dossier doet, zonder juridische basis, waarom zou je dat dan ook niet op andere dossiers doen? 

‘Evenzeer zorgwekkend vond ik de opstelling van VVD-leider Dilan Yeşilgöz die zei: noodwet, spoedwet, het maakt mij niet zoveel uit. Die achteloosheid waarmee het de facto buitenspel zetten van onze parlementaire democratie wordt geopperd… Nou, het slaat je toch koud om het hart.’  

Er was ophef binnen GroenLinks-PvdA over de uitspraken van Frans Timmermans, die te midden van de discussie over de noodwet zei: er valt wel met ons te praten over wat soberder en strenger. Wat vond u daarvan? 

‘Ik heb me daarover verwonderd. En ik zag dat er daarna ook veel mensen tegen in opstand kwamen. Het moet een slip of the tongue zijn geweest… Als je naar het verkiezingsprogramma van GroenLinks-PvdA kijkt, is het uitgesloten wat hij zegt.’ 

Hoe moet uw partij oppositie voeren op dit moment?  

‘Ik zit gelukkig niet in de Tweede Kamer. Voor Amsterdam betekent het dat wij de waarden die voor ons kernwaarden zijn blijven uitdragen. Want als je er één keer mee gaat marchanderen, dan wordt alles een hellend vlak. Ik zou het zeer aanbevelenswaardig vinden als fundamentele discussies over de rechtsstaat en mensenrechten, veel nadrukkelijker een plek krijgen in het parlement.’ 

Op dit moment lijkt het niet echt alsof die oppositie zo hard gevoerd wordt. 

‘Nee, ik denk dat mensen een beetje afwachten. We moeten natuurlijk ook nog zien waar het kabinet verder nog mee komt, maar ik heb al wel zorgen op basis van wat er ligt. En ik weet dat veel organisaties en mensen die zorgen hebben.’ 

Die afwachtende houding, vindt u dat wel goed? 

‘Nee, ik verbaas me daarover. Maar ik denk dat onderwerpen zoals de democratische orde en de rechtsstaat voor veel mensen in dit land zo vanzelfsprekend zijn dat ze er ook te weinig bij stilstaan. Veel mensen denken: ach, zo’n vaart zal het niet lopen. Ik vind dat je dat risico niet kunt nemen.’ 

Wat kunnen gemeenten die het niet eens zijn met het kabinetsbeleid doen? 

‘De oproep van de VNG om de Spreidingswet te continueren is door 96 procent van de gemeenten ondersteund. In die zin is Amsterdam ook helemaal niet zo anders dan een heleboel andere gemeenten. Ik heb met veel andere burgemeesters en wethouders contact en ongeacht politieke kleur, komen we heel vaak tot dezelfde uitkomst.’ 

Dat gaat over de Spreidingswet, maar niet alle gemeenten zeggen, zoals Amsterdam: we blijven ongedocumenteerden opvangen. 

‘Maar de andere gemeenten zijn daar ook echt wel naar aan het kijken. Wat hier meespeelt, en dat is politiek gezien niet sexy, is de financiële situatie van gemeenten. Er wordt de komende jaren fors op gemeenten bezuinigd. Het zogenoemde ravijnjaar (2026, red.) komt eraan… Ik hoor bijvoorbeeld ook dat de normbedragen voor de opvang van Oekraïners naar beneden worden bijgesteld. Dat betekent dat sommige gemeenten dan echt hele ingewikkelde keuzes moeten maken. Keuzes als: bieden we opvang, of houden we een andere belangrijke voorziening in stand? Dat zijn duivelse dilemma’s. 

‘Mijn overtuiging is dat de meeste Nederlandse gemeenten heel erg bereid zijn om opvang te bieden. Het mooie van de Spreidingswet was nou juist dat je dat ook kleinschalig kon doen. Ik denk dat het de komende jaren veel moeilijker wordt als de geldkraan wordt dichtgedraaid. Dat past natuurlijk weer erg in het beeld dat er ook moedwillig gestuurd wordt op hele nare taferelen, om maar te kunnen legitimeren dat die crisis er is. Ik bedoel: die asielcrisis is echt gefabriceerd.’ 

Hoe ziet uw ideale asielbeleid eruit? 

‘Je moet toe naar een systeem van gereguleerde migratie en dat kun je verbinden aan arbeidsparticipatie. Je ziet dat Europa een vergrijzend continent is. Wij zullen echt arbeidskrachten nodig hebben.’ 

Dus asielzoekers wel meteen laten werken? 

‘Ja, ik hoop dat wij daar in Amsterdam volgend jaar mee kunnen starten. Je zou willen dat op het moment dat je hier komt, of je nou een status krijgt of niet, dat je wat kunt doen. Dat je mee kunt doen met de samenleving. Dat zou een ideaalbeeld zijn.’