Nationalisme, populisme en mensenrechten

Nationalisme is een ideologie die gebaseerd is op het idee dat mensen trouw zijn aan de eigen staat of natie of het eigen volk. Gedurende de 19^e eeuw en het begin van de 20^e eeuw was het nationalisme een van de belangrijkste politieke stromingen in Europa.

Een gematigde vorm van nationalisme kan een land soms ten goede komen. Zo voelen burgers zich meer betrokken bij belangrijke kwesties binnen de samenleving en zijn zij bereid hun land tegen buitenlandse dreigingen te verdedigen. Dit wordt ook wel patriottisme of vaderlandsliefde genoemd. Denk bijvoorbeeld aan het meezingen van het volkslied, vlagvertoon bij nationale feestdagen of gevoelens van verbondenheid bij grote sportevenementen. In extremere vorm is er sprake van chauvinisme: de verheerlijking van eigen land, volk of taal.

Radicaal nationalisme

Radicaal nationalisme brengt veel gevaren met zich mee. Zo kan het leiden tot de onderdrukking van minderheden en ondermijning van de democratie en mensenrechten. Burgers hechten dan zo’n groot belang aan hun eigen staat of natie dat ze bijvoorbeeld een oorlog ondersteunen, andere groepen uitsluiten, hun land of volk zwaar willen bewapenen, en de samenwerking met andere landen opzeggen. Denk bijvoorbeeld aan het nationaalsocialisme in nazi-Duitsland.

Nationalistische gevoelens worden vaak gemanipuleerd door autocratische leiders, zoals door Slobodan Milošević, die oorlogen met de Joegoslavische deelstaten Slovenië, Kroatië, Bosnië en de provincie Kosovo ontketende. De lijn tussen patriottisme en radicaal nationalisme kan heel dun zijn. Zo doen autocratische leiders zich soms bewust voor als patriottisch in plaats van nationalistisch.

Nationalisme: een millennia-oud fenomeen

Nationalisme is zo oud als de geschiedenis: volken als de Babyloniërs, de Egyptenaren en de Chinezen voelden zich veelal verheven boven andere, meer ‘barbaarse’ volken. Nationalisme zoals we dat nu kennen, gebaseerd op het idee van een bijzondere aard van de eigen staat, begon in Europa aan het eind van de 18^e eeuw of begin 19^e eeuw, rond de tijd van de Franse Revolutie en de Amerikaanse Onafhankelijkheid. Sommigen gaan zelfs verder terug, naar de 17^e eeuw in Engeland. De Nederlandse rechtsgeleerde Hugo de Groot, wiens werk aan de basis staat van het huidige internationaal recht, maakte aan het begin van de 17^e eeuw al gebruik van de termen ‘naties’, ‘staten’ en ‘soevereiniteit’.

Populisme en nationalisme

Populisme is de aanduiding voor de politieke stromingen die zeggen ‘namens het volk te spreken’. Populistische bewegingen zijn in het algemeen georganiseerd rond een leider en hebben al dan niet een partijapparaat. Populisten hebben een afkeer van de gevestigde politieke partijen en van de ‘elite’ die het land bestuurt. Populisten zijn nationalistisch: ze leggen de nadruk op het ‘eigen’ volk, waarvan het karakter door buitenlandse invloeden bedreigd zou worden.

Populisme en mensenrechten

Voor zover het niet racistisch, haatzaaiend of gewelddadig is, is populisme in principe te verenigen met mensenrechten. Populisten benadrukken mensenrechten soms ook, voor zover die hun visie ten goede komen. Zo komen ze op voor de vrijheid van meningsuiting, maar kunnen ze zich keren tegen die van anderen. Voor populisten is het behoud van nationale of traditionele waarden belangrijker dan het waarborgen van universele waarden (zoals godsdienstvrijheid en non-discriminatie).

Populistische partijen worden soms ook wel radicaal-rechts genoemd. Dit soort partijen probeert binnen de parlementaire democratie macht te verkrijgen en verwerpt geweld. Dat is een belangrijk verschil met fascistische en extreemrechtse groepen, die geweld wel goedkeuren en de parlementaire democratie afwijzen. Voorbeelden daarvan zijn de Nederlandse Volks-Unie of de NSU in Duitsland.

Nationalisme en fascisme

Nationalisme wordt tegenwoordig vaak verbonden met zijn meest extreme verschijningsvorm: het fascisme, dat ontstaan is in Italië in de jaren dertig. Fascisme is een ideologie die massaliteit, menselijke ongelijkheid, absoluut leiderschap, streven naar macht en nationalisme verheerlijkt.

Fascisme doet zich in verschillende vormen voor, maar alle vormen hebben een aantal kenmerken. Het is een antidemocratische ideologie, die zich keert tegen het pacifisme, het liberalisme, intellectuelen, het modernisme en in het bijzonder tegen het communisme, wat ook wel wordt gezien als het andere uiterste van het politieke spectrum.

Fascisme en mensenrechten

Het formuleren van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, na de Tweede Wereldoorlog, werd sterk geïnspireerd door de afkeer van het fascisme. Het fascistisch denken is dan ook strijdig met zo goed als elk artikel van de hedendaagse mensenrechtenverdragen.