Internationale rechtspraak

• Internationale strafrechtspraak: wat is het probleem en wat doet Amnesty?
• Internationale gerechtshoven: het Internationaal Gerechtshof, Internationaal strafhof en internationale tribunalen
• Resultaten: wat heeft de internationale rechtspraak bereikt?

• De waarheid: slachtoffers en hun familie en vrienden – en eigenlijk iedereen – hebben het recht te weten wat er is gebeurd. Daarom moeten de autoriteiten hier onderzoek naar doen en de bevindingen openbaar maken. Sommige landen stelden hiervoor waarheidscommissies aan, die mogen echter nooit gerechtelijke mechanismen vervangen.
• Gerechtigheid: staten moeten ervoor zorgen dat alle misdrijven worden onderzocht en de daders worden berecht in eerlijke rechtszaken.
• Compensatie: het leed van de slachtoffers moet zoveel mogelijk worden verzacht. Zij hebben materiële of psychische hulp nodig bij het opnieuw opbouwen van hun leven.
• Garanties dat herhaling wordt voorkomen: zoals inspanningen om onderliggende discriminatie aan te pakken, wijzigingen van wetten die hebben bijgedragen aan de misdrijven of het reorganiseren van veiligheidstroepen.

Het Internationaal Strafhof, gevestigd in Den Haag, is in 2003 met zijn werkzaamheden begonnen. Het hof onderzoekt en berecht misdrijven als nationale autoriteiten dat niet kunnen of willen. Het Strafhof vervolgt mensen die ervan verdacht worden verantwoordelijk te zijn voor genocide, misdrijven tegen de menselijkheid en ernstige oorlogsmisdrijven. Het gaat dan bijvoorbeeld om marteling, buitengerechtelijke executie en gedwongen verdwijning, mits die deel uitmaken van een ‘wijdverspreid of systematisch patroon’. Lees meer over internationale gerechtshoven.

• Staten moeten iedereen die verdacht wordt van ernstige misdrijven volgens het internationaal recht vervolgen, uitleveren aan een land dat hen berecht of overdragen aan een internationaal tribunaal.
• Alle landen moeten laten zien dat zij de internationale rechtspraak serieus nemen door volledig samen te werken met het Internationaal Strafhof.
• Intergouvernementele organisaties als de Verenigde Naties en regionale organisaties (zoals de Afrikaanse Unie en de Europese Unie) moeten samenwerken met het Internationaal Strafhof.
• Slachtoffers of nabestaanden moeten compensatie krijgen. En staten moeten maatregelen nemen om herhaling van de misdrijven te voorkomen.

• Onderzoek. Amnesty brengt rapporten uit over ernstige misdrijven onder het internationaal recht, om internationale gerechtshoven ertoe aan te zetten deze misdrijven te onderzoeken en de daders te vervolgen. Het bewijs dat Amnesty verzamelt kan in de rechtbank worden gebruikt of behulpzaam zijn in opsporingsonderzoeken.
• Lobby voor de berechting van oorlogsmisdadigers. Zo dringt Amnesty bij de VN-Veiligheidsraad aan op doorverwijzing van misdrijven in Syrië naar het Internationaal Strafhof.
• De rechtszaken bij het Internationaal Strafhof op de voet volgen en aandringen op het effectief functioneren van het Strafhof.
• Lobby bij staten die nog geen partij zijn bij het Statuut van Rome om zich bij dit verdrag aan te sluiten.
• Lobby bij staten om in nationale wetgeving oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de menselijkheid en genocide strafbaar te stellen, ook als deze misdrijven in een ander land zijn gepleegd.

Amnesty heeft eraan bijgedragen dat de afgelopen dertig jaar een internationaal strafrechtssysteem is geïnstalleerd voor schendingen van het humanitair recht. Er werd onder meer dit bereikt:

• Oprichting Internationaal Strafhof. Vanaf 1994 voerde Amnesty wereldwijd actie voor de oprichting van een rechtvaardig, eerlijk en onafhankelijk strafhof. Dat jaar richtte Amnesty samen met andere organisaties de Coalitie voor een Internationaal Strafhof op. Achthonderd andere niet-gouvernementele organisaties sloten zich erbij aan. In 1998 werd er een akkoord bereikt over een Internationaal Strafhof. In 2002 trad het in werking.
• Universele rechtspraak. Amnesty lobbyt voor locatie-onafhankelijke berechting: als iemand beschuldigd wordt van een misdrijf, moet hij of zij overal berecht kunnen worden, ongeacht waar het misdrijf heeft plaatsgevonden. Dit leidde bijvoorbeeld in een bijzondere strafkamer in Senegal tot de berechting van Hissen Habré, de voormalige dictator van Tsjaad, die gevlucht was naar Senegal. Deze bijzondere kamer veroordeelde hem in mei 2016 tot levenslange gevangenisstraf.
• Internationale rechtbanken. Amnesty riep op tot de oprichting van ad hoc internationale rechtbanken zoals het Cambodjatribunaal, het Joegoslaviëtribunaal, het Rwandatribunaal, het Speciaal Hof voor Sierra Leone en het Oost-Timortribunaal. Deze gerechtshoven veroordeelden vele tientallen oorlogsmisdadigers. Amnesty geeft echter de voorkeur aan berechting door het ICC, omdat tribunalen zich slechts op één conflict richten en daarmee leiden tot rechtsongelijkheid. In lang niet alle situaties kan binnen de VN namelijk politieke overeenstemming worden bereikt om een tribunaal op te richten, hoe ernstig de misdrijven ook zijn. Bovendien neemt de oprichting van losse tribunalen telkens veel tijd in beslag.
• Onderzoek. Amnesty verzamelt bewijzen van ernstige schendingen van de mensenrechten in oorlogsgebieden. In 2024 bracht Amnesty bijvoorbeeld een rapport uit over genocide van Israël op Palestijnen in Gaza. De bevindingen hieruit kan Zuid-Afrika gebruiken in een genociderechtszaak die het land bij het Internationaal Gerechtshof aanspande tegen Israël. Het ICC kan in de zaak tegen de Filipijnse oud-president Duterte gebruikmaken van rapporten die Amnesty eerder schreef over buitengerechtelijke executies en andere mensenrechtenschendingen tijdens zijn bewind.

Zuid-Afrika legde in december 2023 bijvoorbeeld een geschil met Israël over het genocideverdrag voor aan het Hof. Nederland en Canada daagden in juni 2023 Syrië voor het Hof vanwege schending van het VN-Verdrag tegen Foltering.

Er zijn momenteel (april 2025) 125 landen bij het hof aangesloten. Zij hebben het bij het Internationaal Strafhof behorende verdrag, het Statuut van Rome geratificeerd. Daarmee heeft het Hof rechtsmacht over personen die de nationaliteit hebben van één van deze staten of die hun (vermeende) misdrijven hebben begaan op het grondgebied van één van die staten.

Staten die het Statuut van Rome niet hebben geratificeerd zijn onder meer de Verenigde Staten, Rusland, Iran, Israël, China, Soedan en Zimbabwe. Toch kan het ICC rechtspreken over mensen uit deze landen als zij misdrijven onder de rechtsmacht van het ICC, met uitzondering van agressie, begaan in een land dat wel partij is bij het ICC. Óf als de VN-Veiligheidsraad een situatie doorverwijst naar het ICC.

Het ICC is onafhankelijk van de VN.

De VN-Veiligheidsraad richtte in de jaren negentig van de vorige eeuw tijdelijke strafrechtelijke tribunalen op voor de berechting van oorlogsmisdrijven, misdrijven tegen de menselijkheid en genocide in voormalig Joegoslavië en Rwanda. (De naoorlogse tribunalen van Neurenberg en Tokio dienden hiervoor als voorbeeld.) Ook sloot de VN enige jaren later overeenkomsten met Sierra Leone en Cambodja voor de oprichting van vergelijkbare tribunalen. De komst van het ICC heeft ervoor gezorgd dat het oprichten van dergelijke tribunalen meestal niet meer nodig is, behalve in uitzonderlijke situaties, bijvoorbeeld voor conflicten waarin het ICC geen rechtsmacht heeft.

De internationale gerechtshoven die zich bezighouden met oorlogen kunnen weliswaar niet al het leed dat oorlogen veroorzaken voorkomen of goedmaken, of alle daders bestraffen. Ook duren de rechtszaken lang. Toch hebben deze gerechtshoven wel degelijk nut. Zij geven onafhankelijke erkenning aan (zeer) ernstige internationale misdrijven. Dat is van groot belang voor de slachtoffers. Internationale rechtspraak geeft het signaal dat daders worden aangepakt. Daardoor wordt erger voorkomen en krijgen slachtoffers gerechtigheid.

Arrestatiebevelen worden niet altijd nageleefd. Mongolië arresteerde in 2024 Poetin niet. In 2015 kon de van genocide verdachte Sudanese president Al-Bashir Zuid-Afrika veilig in- en uitreizen zonder te worden opgepakt. Als dat gebeurt, kunnen het ICC en andere landen daar weinig tegen doen, behalve er schande van te spreken. Desondanks hebben de arrestatiebevelen wel degelijk zin. Er zijn namelijk ook voorbeelden van door het ICC gezochte personen die wél werden gearresteerd en uitgeleverd. Verschillende politieke leiders en hoge militairen zijn berecht en tot lange gevangenisstraffen veroordeeld. Bovendien geeft een arrestatiebevel een belangrijk signaal af dat de wereld ziet dat een leider over de schreef gaat en werkt het beperkend voor leiders. Ze kunnen immers niet meer zomaar vrij gaan en staan waar ze willen.

• 60 arrestatiebevelen, waarvan:
  • 21 uitleveringen
  • 31 voortvluchtigen
  • 7 mensen overleden
• 11 veroordelingen, 4 vrijspraken

Het ICC heeft sinds het in 2003 in werking trad zestig arrestatiebevelen uitgevaardigd. Dankzij de medewerking van staten zijn 21 mensen vastgehouden in het detentiecentrum van het ICC in Scheveningen en voor het Hof verschenen. 31 mensen zijn nog niet opgepakt. Zeven mensen overleden voordat zij waren overgedragen aan het Hof of veroordeeld.

De rechters van het ICC hebben tot nu toe (april 2025) elf mensen veroordeeld en vier mensen vrijgesproken.

• 2012: Eerste veroordeling Internationaal Strafhof. De Congolese krijgsheer Thomas Lubanga kreeg 14 jaar celstraf voor het ronselen en inzetten van kindsoldaten in 2002 en 2003.
• Het Joegoslaviëtribunaal stelde genocide vast op Bosnische moslimmannen in Srebrenica (1995). Het veroordeelde veertien mensen, onder wie politiek leider Karadžić en legerleider Mladic.
• Twee machthebbers die tijdens hun presidentschap zijn aangeklaagd, zijn succesvol vervolgd: Slobodan Milošević door het Joegoslaviëtribunaal en de Liberiaanse president van Charles Taylor door het Sierra Leone-tribunaal. Milošević overleed in de gevangenis in Scheveningen voordat hij kon worden veroordeeld. Taylor trad onder internationale druk af en vluchtte naar Nigeria. Uiteindelijk leverde dat land hem uit en het Sierra Leone-tribunaal veroordeelde hem tot 50 jaar gevangenisstraf.
• 2021: Het Internationaal Strafhof veroordeelde in 2021 de Oegandese commandant van het Verzetsleger van de Heer Dominic Ongwen tot 25 jaar celstraf wegens onder meer moord, verkrachting, mishandeling, seksueel geweld en het ronselen van kindsoldaten.
• In 2024 veroordeelde het ICC de voormalige politiechef Al Hassan Ag Abdoul Aziz Ag Mohamed Ag Mahmoud uit Mali tot 10 jaar gevangenisstraf voor oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid.
• Op 11 maart 2025 droeg Filipijnse regering oud-president Duterte over aan het ICC. Het Internationaal Strafhof gaat hem berechten voor misdrijven tegen de menselijkheid. Tijdens Dutertes bewind werden in de Filipijnen tienduizenden drugsdealers en drugsverslaafden vermoord, omdat dit volgens hem nodig was voor zijn ‘oorlog tegen drugs’.