Buitenlandse Agentenwet in Rusland

De ‘buitenlandse agentenwet’ uit 2012 verplicht een non-gouvernementele organisatie (ngo) zich als ‘buitenlandse agent’ te laten registreren wanneer deze financiële steun uit het buitenland ontvangt en zich bezighoudt met wat de wet in vage bewoordingen ‘het ondernemen van politieke activiteiten’ noemt.

Wanneer een ngo zich niet aan deze wet houdt, riskeert ze een forse boete tot zo’n 7.000 euro of sluiting. De leiders van een ngo kunnen boetes opgelegd krijgen of zelfs een gevangenisstraf van maximaal twee jaar.

Russische ngo’s in kwaad daglicht

De term ‘buitenlandse agent’ dateert uit het Sovjettijdperk en is voor veel Russen nog een equivalent van ‘spion’ of ‘ landverrader’. De wet lijkt er op gericht om zo Russische ngo’s in een kwaad daglicht te stellen om zo de ontwikkeling van een maatschappelijk middenveld tegen te werken en critici van het regime het zwijgen op te leggen. Veel Russen, gevoed door de invloedrijke en Poetin-gezinde staatsmedia, zien veroordeelde mensenrechtenorganisaties en andere ngo’s werkelijk als spionnen van het Westen die Rusland kapot willen maken.

Het stempel van ‘landverrader’ maakt een organisatie verdacht. Veel (lokale) instanties die altijd graag met de mensenrechtenorganisaties hadden samengewerkt –  bijvoorbeeld rechters, gemeenten of scholen – durven dat nu vrijwel niet meer aan uit angst zelf dat stempel te krijgen. Organisaties die zich als ‘buitenlandse agent’ hebben moeten registreren, moeten dit op elke uiting vermelden. Wie dit weigert riskeert een forse boete. Veel ngo’s gingen failliet door de kosten die ze maakten voor processen om van het stigmatiserende label af te komen. Hierdoor belanden veel organisaties in een maatschappelijk en financieel isolement.

Sinds 4 juni 2014 is de Buitenlandse Agentenwet aangepast. Vanaf nu mag het Russische ministerie van Justitie ngo’s zelf aanwijzen als buitenlandse agent. Hier is geen rechter meer voor nodig. In december 2016 stonden zo’n 150 organisaties op de lijst van ‘buitenlandse agenten’.

De gevolgen van de Buitenlandse Agentenwet

De Buitenlandse Agentenwet heeft veelschade aangericht onder de nog relatief jonge Russische maatschappelijke organisaties. Vrijwel alle organisaties zijn verzwakt, velen bestaan niet meer. Daar komt bij dat er nog veel andere wetten zijn waarmee de Russische autoriteiten kritische stemmen kunnen smoren. Zo worden er strafzaken geopend tegen activisten op basis van verzonnen aanklachten, zoals drugsbezit, extremisme en fraude.

Een paar voorbeelden van ‘buitenlandse agenten’ zijn gerespecteerde organisaties als Memorial uit Moskou, een van de oudste en bekendste mensenrechtenorganisatie van Rusland. Verder: Coming out, een organisatie uit Sint-Petersburg die opkomt voor homorechten. En het Mass Media Defense Centre, dat Russische media-organisaties en journalisten helpt als ze in de problemen komen met de Russische mediawetten. Buitenlandse organisaties als Amnesty International vallen niet direct onder de wet, maar worden wel gecontroleerd.

Lastercampagnes tegen ngo’s

Geregeld worden mensenrechtenorganisaties zwart gemaakt. Dit filmpje is een voorbeeld van het negatieve klimaat waarin Russische mensenrechtenorganisaties moeten werken. In het filmpje wordt het Comité voor de Preventie van Marteling neergezet als een geldverslindende, zichzelf verrijkende organisatie die rechters omkoopt en waarvan de medewerkers in dure auto’s rondrijden. In werkelijkheid kan het Comité zich met moeite financieel overeind houden en worden medewerkers geregeld fysiek bedreigd.

Comité tegen Marteling

Het Comité tegen Marteling werd in 2000 opgericht om martelingen door wetshandhavers, zoals politie en veiligheidsdiensten,  aan de kaak te stellen en hulp te bieden aan slachtoffers. De medewerkers van het CAT strijden tegen marteling door politie en gevangenispersoneel. Zij kregen al 136 daders in de cel. Tegenwerking is het gevolg: medewerkers zijn aangevallen, kantoren in brand gestoken en onderzoeken belemmerd. In januari 2015 registreerde het ministerie van Justitie het Comité als buitenlandse agent.

Mensenrechtencentrum ‘Memorial’

Memorial behoort tot de oudste en meest bekende mensenrechtenorganisaties in Rusland en is één van de laatste mensenrechtenorganisaties die nog actief is in de Noordelijke Kaukasus. Daar worden journalisten en activisten slachtoffer zijn van geweld, ontvoering en moord. Memorial probeert de daders voor de rechter te brengen. Ook de medewerkers zijn in elkaar geslagen, een kantoor werd in brand gestoken. Het hoofd van Memorial in Tsjetsjenië zit na een verzonnen aanklacht gevangen.

Vrouwen van de Don

In het zuiden van Rusland is een netwerk van vrouwenorganisaties intensief betrokken bij vredesonderhandelingen in hun regio. Daar is het al jaren onveilig. In buurland Oekraïne wordt nog altijd gevochten. De vrouwen zijn staan zwaar onder druk, worden geïntimideerd en zwartgemaakt met haatcampagnes in de media. De Unie van Vrouwen van de Don was 2014 een van de eerste ngo’s die door het Russische ministerie van Justitie gedwongen werd opgenomen in het register van ‘buitenlandse agenten’ omdat de Unie ook financiële steun uit het buitenland ontving. De vrouwen zetten daarop een nieuwe organisatie op, de stichting Vrouwen van de Don, om het werk uit te breiden buiten hun regio. In oktober 2015 werd ook deze tot ‘buitenlandse agent’ verklaard. Het stempel betekent dat de Vrouwen onder verscherpt toezicht staan en hoge boetes krijgen bij iedere overtreding.

Man and Law

De medewerkers van Man and Law zetten zich in voor de bescherming van kinderrechten, ze controleren gevangenissen op misstanden en steunen slachtoffers van marteling. Als dat nodig is, spannen ze een rechtszaak aan. De afgelopen jaren wonnen ze tientallen zaken.

Team 29

Team 29 is een collectief van advocaten en journalisten dat zich inzet voor betere toegang tot informatie in Rusland. Ze werken jaarlijks aan zo’n zestig zaken tegen de overheid omdat die ten onrechte weigert informatie te verstrekken. Ook verdedigen ze politieke gevangenen die in de staatsmedia worden neergezet als verraders en bestrijden ze verspreiding van nepnieuws.

Legal Basis

Legal Basis verleent bijstand aan gevangenen in verafgelegen strafkolonies. De medewerkers onderzoeken misstanden in de kampen. Ze hebben al veel rechtszaken gewonnen waardoor gevangenen beter worden behandeld. Voor de autoriteiten zijn de bevindingen van Legal Basis beschamend dus werken ze de ngo tegen. Sluiting dreigt, de organisatie heeft enorm hoge boetes gekregen en hun rekening is geblokkeerd.

Soldiers Mothers

Deze organisatie onderzoekt de verschrikkelijke wantoestanden in het Russische leger. Soldaten worden mishandeld, verkracht, uitgehongerd en gemarteld. De medewerkers verlenen gratis juridische en medische bijstand aan slachtoffers en hun familie en geven voorlichting over legale alternatieven voor de dienstplicht. Als zogenaamde ‘Buitenlandse Agent’ staat de organisatie onder toezicht van de autoriteiten. In de media worden de medewerkers met haatcampagnes belasterd.