Q&A onvrijwillige seks = verkrachting

Seks zonder iemands instemming is verkrachting en een ernstige aantasting van de lichamelijke integriteit. Het is een mensenrechtenschending. Een verkrachting kan leiden tot ongewenste zwangerschap en tot besmetting met een seksueel overdraagbare aandoening, wat ernstige gevolgen heeft voor de gezondheid. Daarnaast zijn de psychische gevolgen voor het slachtoffer enorm. Het is daarom belangrijk dat de Nederlandse overheid haar burgers goed beschermt tegen verkrachting. Op dit moment doet zij dat onvoldoende.

Verkrachting is in Nederland alleen strafbaar wanneer die gepaard gaat met dwang. Uit een analyse van de rechtspraak blijkt dat er altijd aangetoond moet worden dat het vrijwel onmogelijk was voor het slachtoffer om zich te verzetten of zich hieraan te onttrekken. Er rust op dit moment geen verantwoordelijkheid op de verdachte om te verklaren – of op de rechtbank om te onderzoeken – hoe instemming is gezocht en in hoeverre het geven van instemming mogelijk was. Het Verdrag van Istanbul en het VN-Vrouwenverdrag noemen niet fysieke dwang, maar het ontbreken van instemming (consent) als het relevante criterium voor verkrachting. Staten als Nederland, die nog wel dwang als beslissend criterium beschouwen, moeten de wetgeving aanpassen.

Amnesty International komt al jaren op voor de rechten van vrouwen en voert nu campagne om ervoor te zorgen dat het in Nederland de norm is dat seks gebaseerd is op gelijkwaardigheid, vrijwilligheid en instemming. Verkrachting is een mensenrechtenschending. Met de publiekscampagne #LetsTalkAboutYES willen we, met name onder jongeren, de dialoog over seks en instemming op gang brengen. Seks met wederzijdse instemming wordt dan (explicieter dan nu) de norm.

We dringen aan op aanpassing van de strafwet. We vragen om een wet die seks zonder wederzijdse instemming noemt wat het is: verkrachting, en als zodanig strafbaar stelt. Minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid deed in mei 2020 een voorstel voor een nieuwe wet. Dat voorstel vonden wij niet goed genoeg. Daarom leverden wij onze inbreng voor de internetconsultatie bij het wetsvoorstel. Daarnaast  benadrukten we samen met een actiegroep van vrouwen die seksueel geweld meemaakten het belang van goede wetgeving tegenover Kamerleden en voormalig minister Grapperhaus van Justitie en Veiligheid. En meer dan 53.000 mensen schreven een kaart aan de minister met de oproep zijn wetsvoorstel aan te passen. Met succes: in november liet de minister de Tweede Kamer weten dat hij alle vormen van onvrijwillige seks strafbaar wil gaan stellen als verkrachting. Op 8 maart 2021, precies een jaar na de start van onze campagne, kwam hij met een verbeterd voorstel. Amnesty en de actiegroep namen hierna nog deel aan verschillende rondetafelsessies in de Tweede Kamer en gingen in gesprek met de nieuwe minister van Justitie en Veiligheid, Yeşilgöz-Zegerius. Meer dan 60.000 mensen ondertekenen de Ja-Muur en zeiden daarmee ‘ja’ voor zo snel mogelijke invoering van wetgeving gebaseerd op wederzijdse instemming. We bleven in gesprek met Kamerleden en andere professionals en schreven nogmaals inbreng bij een internetconsultatie bij het wetsvoorstel. De minister voerde hierna nog verbeteringen door zoals het verwijderen van de verjaringstermijn uit het voorstel. De verwachting is dat het wetsvoorstel in juni 2023 door de Tweede Kamer wordt behandeld. We dringen er op aan zo snel mogelijk de wet aan te nemen en te implementeren. Het zou een doorbraak betekenen voor de mensenrechten.

In Nederland zegt bijna één op de vijf vrouwen dat iemand zonder instemming haar lichaam binnendrong, en 3 procent van de mannen. Onder homo- en biseksuele mannen komt seksueel geweld vaker voor dan onder heteroseksuele mannen.

Verkrachters zijn, in tegenstelling tot wat de meeste mensen denken, meestal niet onbekende mannen die vrouwen met geweld een donker steegje intrekken. Uit onderzoek blijkt dat verreweg de meeste verkrachtingen – 80 procent – gepleegd worden door (ex-)partners of andere bekenden. 70 procent van de slachtoffers ‘bevriest’ en is daardoor niet in staat zich te verzetten.

De daders worden veelal niet bestraft. Omdat het slachtoffer geen aangifte doet, omdat de dader niet gepakt wordt, omdat er niet genoeg bewijs is, óf omdat de verkrachting niet als zodanig wordt erkend. Om verkrachting te kunnen bewijzen, moet er sprake zijn van dwang. Maar in veel gevallen, ‘bevriest’ het slachtoffer van angst en kan het slachtoffer zich niet verzetten.

Doet het slachtoffer aangifte, wordt de dader gepakt én is er bewijs dat er dwang is gebruikt, dan kan de dader maximaal 12 jaar gevangenisstraf krijgen. Maar dat gebeurde de afgelopen jaren nooit. Gemiddeld krijgt een veroordeelde verkrachter een gevangenisstraf van één jaar en vijf maanden, zo blijkt uit cijfers die het Algemeen Dagblad opvroeg.

In 70 procent van de verkrachtingen kan het slachtoffer zich niet verzetten omdat hij of zij verstijft van angst. Deze psychologische en fysieke reactie wordt ook wel freezing of tonic immobility genoemd. Ook komt het voor dat het slachtoffer gedrogeerd is en zich daardoor niet kan verzetten. Kijk naar een uitzending van Zembla over dit onderwerp.

Verkrachting is op dit moment strafbaar volgens artikel 242 van het Wetboek van Strafrecht:

Hij die door geweld of een andere feitelijkheid of bedreiging met geweld of een andere feitelijkheid iemand dwingt tot het ondergaan van handelingen die bestaan uit of mede bestaan uit het seksueel binnendringen van het lichaam, wordt als schuldig aan verkrachting gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste twaalf jaren of geldboete van de vijfde categorie.

Om verkrachting te bewijzen moet er dus sprake zijn van dwang. Amnesty voerde een analyse uit naar verkrachtingszaken in Nederland. Hieruit blijkt dat het ontbreken van instemming op zichzelf niet strafbaar is.

Zowel in de huidige als in de door Amnesty gewenste nieuwe wet is verkrachting lastig te bewijzen. Het blijft vaak het woord van de een tegen dat van de ander. Het zal dus moeilijk blijven om een verkrachter te veroordelen. Toch leidt het feit dat dwang niet meer bewezen hoeft te worden waarschijnlijk tot meer veroordelingen. In het eerste jaar sinds Zweden een op instemming gebaseerde wet invoerde, werden er verschillende daders veroordeeld die onder de oude wetgeving niet onder het verkrachtingsdelict bewezen konden worden.

Daarnaast is de cultuuromslag die zo’n wet met zich meebrengt van belang. Het is belangrijk dat we niet langer alleen aan het slachtoffer vragen: ‘Heb je je wel verzet?’, maar aan de verdachte vragen: ‘Wat heb je gedaan om te weten of de ander dit ook wilde?’ Door de wet aan te passen, gaan we anders praten over seks. Seks met wederzijdse instemming wordt dan (explicieter dan nu) de norm. Zeker als we hieraan adequate seksuele voorlichting en bewustwording vanaf een jonge leeftijd koppelen.

Toen Amnesty drie jaar geleden begon met de #Letstalkaboutyes campagne in Nederland waren er negen landen in Europa met een verkrachtingswet gebaseerd op het ontbreken van wederzijdse instemming. Een wet dus zoals internationale mensenrechtenverdragen voorschrijven. Inmiddels zijn dat vijftien landen, namelijk: België, Kroatië, Cyprus, Denemarken, Duitsland, Finland, Griekenland, IJsland, Ierland, Luxemburg, Malta, Slovenië, Zweden, het Verenigd Koninkrijk en Zwitserland. De trend zet door. Laat Nederland het zestiende land worden waar het recht op lichamelijke integriteit en wederzijdse instemming bij seks centraal komen te staan.

Als het goed is ken je elkaar en kun je goed aanvoelen wat de ander wil. Toch moet je ook in een relatie in geval van twijfel checken. En als je partner niet in staat is om in te stemmen, bijvoorbeeld omdat hij of zij slaapt of dronken is, doe het dan niet. Verkrachting komt helaas juist vaak voor in relaties of bij dates. Kennelijk wordt er nog veel te vaak vanuit gegaan dat de ander het wil, terwijl dat niet altijd het geval is.

Als je tot nu toe je vaste partner niet vroeg of de ander ook seks wilde, wil dat niet meteen zeggen dat je je partner al die tijd hebt verkracht. Maar een keer het gesprek erover aangaan is niet verkeerd. Jij wilt toch ook zeker weten dat je partner het wil?

De dader zal bij een wet gebaseerd op wederzijdse instemming gevraagd worden wat hij of zij gedaan heeft om erachter te komen of de ander wilde. Iedereen die seks gaat hebben, moet dat nagaan, ongeacht de omstandigheden of de staat waarin beiden verkeren. Dronkenschap is geen excuus om je zin door te drijven. Als iemand geen consent kan geven of jij geen consent kunt vragen, is dat niet het moment om seks te hebben en zul je moeten wachten totdat je beiden wel volmondig Ja kunt zeggen en kunt genieten van seks.

We zien dat maar een klein deel van de mensen die verkrachting meemaakt daadwerkelijk naar de politie stapt, en slechts een derde daarvan doet echt aangifte. Het is dus een groot probleem dat er heel weinig aangifte wordt gedaan. Uit onderzoek blijkt dat het aantal valse aangiftes van verkrachting zeer laag is: slechts een paar procent.

De kans dat het tot een onterechte veroordeling komt, is al helemaal klein. Als er al aangifte wordt gedaan, dan geldt nog steeds het rechtsprincipe dat je onschuldig bent tot het tegendeel is bewezen. Het Openbaar Ministerie moet met meerdere bewijsmiddelen aantonen dat iemand veroordeeld moet worden. Het woord van de een tegen dat van de ander is daarbij nooit voldoende bewijs. Dat is nu al niet zo en dat zal niet veranderen met een aangepaste wet.

Er wordt wel eens beweerd dat je in Zweden sinds de invoering van de nieuwe wet een contract moet tekenen voordat je seks hebt. Dat is een mythe. Ook in Nederland hoef je als er een wet komt zoals Amnesty die wil géén contract te tekenen voor seks. Wat je wél moet doen is communiceren met degene met wie je seks wilt hebben, zodat je zeker weet dat je allebei hetzelfde wilt. Consent = afstemmen.

Probeer nooit jouw zin door te drukken. De instemming moet vrijwillig worden gegeven en voortvloeien uit de vrije wil van de betrokken persoon. Dat betekent ook dat je nooit seks mag hebben met iemand die buiten bewustzijn is en niet kan reageren. Ook niet als die persoon eerder heeft aangegeven wel voor seks in te zijn. Hij of zij kan op dat moment namelijk geen instemming geven.

Amnesty wil dat alle landen, dus ook Nederland, verkrachtingswetgeving hebben die in lijn is met internationale mensenrechtenverdragen.

De wet is een belangrijk stukje van de puzzel waar de andere benodigde puzzelstukjes aangelegd kunnen worden. Zo moet ook de politie genoeg menskracht en training krijgen om de nieuwe wet te kunnen implementeren. Het werk van de politie zal namelijk veranderen, net als dat van het Openbaar Ministerie.

Ook moet er adequate seksuele voorlichting en bewustwording vanaf een jonge leeftijd komen. Praten over seks en instemming moet de normaalste zaak van de wereld worden. Daarmee kunnen we verkrachtingen proberen te voorkomen.

Met de campagne #Let’sTalkAboutYES probeert Amnesty ervoor te zorgen dat in Nederland de norm is dat seks gebaseerd is op gelijkwaardigheid, vrijwilligheid en instemming. Verkrachting is een mensenrechtenschending. Met de publiekscampagne #LetsTalkAboutYES willen we, met name onder jongeren, de dialoog over seks en instemming op gang brengen.

Uit onderzoek van I&O Research, uitgevoerd in opdracht van Amnesty, blijkt dat verkrachting veel voorkomt onder studenten. Terwijl de studententijd voor veel mensen een belangrijke vormende periode is in hun algemene en ook seksuele ontwikkeling. Het is belangrijk dat studenten leren over instemming bij seks (consent). Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor universiteiten, hogescholen en studentenverenigingen. Die moeten een veilige omgeving bieden. De instellingen pakken deze rol op dit moment onvoldoende. Vandaar dat deze studentencampagne zich op deze instellingen richt.

Voor het MBO en het voortgezet onderwijs is er aandacht voor seksueel geweld vanuit partnerorganisaties zoals Rutgers (zie bijvoorbeeld seksuelevorming.nl). Amnesty International neemt het thema consent ook op in mensenrechteneducatieprogramma’s voor het MBO en voortgezet onderwijs.

Eén op de tien vrouwelijke studenten (11 procent) maakte tijdens de studententijd seksuele penetratie mee waarmee zij niet instemde. Dit overkwam ook 1 procent van de mannen. 18 procent van de vrouwelijke studenten maakte het voor of tijdens de studententijd mee, tegenover 3 procent van de mannen. Deze cijfers komen uit een onderzoek dat I&O Research in mei 2021 deed in opdracht van Amnesty.

Uit onderzoek dat I&O Research deed voor Amnesty, blijkt dat slechts een fractie van de studenten (3 procent) die tijdens hun studententijd seksuele penetratie zonder instemming meemaken, hierover contact heeft met hun hoger-onderwijsinstelling. Dat terwijl 14 procent aangeeft door de verkrachting problemen met hun studie en/of werk te ervaren en 67 procent andere problemen ervan ondervindt. De meeste studenten weten niet bij wie je op de instelling je kunt aankloppen, en slechts een enkeling ‘ongeveer’ weet wat de procedure is bij verkrachting. Eén student zei: ‘Ik heb geen idee bij wie ik mijn verhaal kwijt zou kunnen, dus ik denk dat ik er uiteindelijk voor zou kiezen om het niet te melden op mijn hogeschool.’

Hoger-onderwijsinstellingen bepalen grotendeels zelf hoe zij de sociale veiligheid op de instelling bevorderen. Daarom lopen de bestaande maatregelen en initiatieven met betrekking tot preventie en ondersteuning sterk uiteen per instelling. Wel hebben ze allemaal een soortgelijke procedure voor het doen van een melding en indienen van een klacht. Ook krijgt elke universiteit vanaf uiterlijk 1 juli 2021 een ombudspersoon. Amnesty roept alle hoger-onderwijsinstellingen op om betere preventie, ondersteuning en meldingsprocedures te realiseren.

In het manifest staan stappen die hoger-onderwijsinstellingen moeten zetten om seksueel geweld tegen te gaan. Er staan specifieke verbeterpunten in op het gebied van preventie, ondersteuning en procedures. Amnesty doet daarbij onder andere suggesties voor trainingen aan studenten en docenten, aansprekende informatievoorzieningen over hulp en ondersteuningsmogelijkheden, en een traumasensitieve meldingsprocedure.

Het manifest is geschreven door een werkgroep bestaande uit studenten, en zal door studenten aan besturen overhandigd worden tijdens een gesprek. Door het manifest te ondertekenen, committeren de instellingen zich eraan een veilige omgeving te creëren voor hun studenten en medewerkers.

Download het manifest

Hier vind je een overzicht van de hoger-onderwijsinstellingen die het manifest Let’s Talk About YES al ondertekenden of dat binnenkort gaan doen.

Door het hele land zijn activistenteams van vrijwilligers aan de slag met de campagne #Let’sTalkAboutYes van Amnesty International. Een aantal van die teams richt zich specifiek op hoger-onderwijsinstellingen. De activisten gaan met de instellingen in gesprek en vragen ze het manifest te ondertekenen waarin zij beloven hun studenten betere bescherming te bieden bij seksueel geweld. Ook wakkeren de activisten het gesprek over seks met instemming aan onder studenten, bijvoorbeeld met zelfbedachte acties. Zin om mee te doen? Sluit je dan aan bij een activistenteam bij jou in de buurt.