Om de komst van vluchtelingen, asielzoekers en migranten te ontmoedigen sluiten 27 landen, waaronder Nederland, op 18 maart 2016 een overeenkomst met Turkije: mensen die de oversteek vanuit Turkije naar Griekenland maken mag Griekenland terugsturen. Voor elke teruggenomen Syriër zal Europa een Syrische vluchteling naar de EU laten overkomen. Turkije moet bovendien alle nodige maatregelen nemen om mensen tegen te houden die de oversteek naar de Griekse eilanden willen maken. Turkije zou 6 miljard euro krijgen om de situatie van vluchtelingen in eigen land te verbeteren én Turkse burgers zouden visumvrij naar Europa mogen reizen.

Ten tijde van het sluiten van de deal was het al duidelijk: Turkije kan niet aangemerkt worden als veilig land waar mensen naar kunnen terugkeren omdat Turkije vluchtelingen onvoldoende bescherming kan bieden. In de praktijk kwam van terugkeer naar Turkije vrijwel niets terecht. Bovendien kon Griekenland de asielaanvragen niet aan waardoor mensen lang (soms jarenlang) moesten wachten op hun asielbeslissing of relocatie. Lidstaten kwamen de beloftes niet na om mensen op te nemen vanuit Griekenland.

Duizenden mensen zaten daardoor vast op de Griekse eilanden en leefden onder erbarmelijke omstandigheden. Er was sprake van overbevolking, een gebrek aan medische en sanitaire voorzieningen, veel te lange asielprocedures, structurele onveiligheid en blootstelling aan fysiek en seksueel geweld, een gebrek aan geschikt voedsel en het ontbreken van onderwijs. De uitzichtloosheid in de kampen zorgt voor mentale problemen zoals slaapproblemen, gewichtsverlies, angstklachten, depressie en een opvallend hoog aantal suïcidepogingen, zelfs van kinderen.

Esther Vonk, Directeur Stichting Bootvluchteling: ‘We zagen de schrijnende gevolgen van de deal dagelijks in onze kliniek op Lesbos. Ons team kon de enorme behoefte aan medische en psychologische noodhulp nauwelijks aan. Dergelijke deals mogen nooit meer gesloten worden.’

Het Hof van Justitie van de EU oordeelde eerder dat de EU als instituut niet aansprakelijk kan worden gesteld voor de EU-Turkijedeal omdat de deal niet is gesloten met de EU als geheel, maar is gesloten door alle individuele lidstaten. Nederland was voorzitter van de Raad van de Europese Unie ten tijde van het sluiten van de deal, en speelde een belangrijke rol in het bedenken en uitvoeren van de deal. Daarom stellen we Nederland aansprakelijk voor de mensenrechtenschendingen als gevolg van de deal.

Jarenlange lobby, verschillende campagnes en het uitbrengen van onderzoeksrapporten heeft de houding van de Nederlandse overheid ten opzichte van de deal niet veranderd. Integendeel: er is een hernieuwde focus op nieuwe vluchtelingendeals en staatssecretaris Eric van der Burg zei onlangs nog tegen de Volkskrant: ‘Het zou goed zijn een soort EU-Turkije-deals te sluiten met andere landen’. Rutte ontmoette op 8 maart 2023 de Italiaanse premier Meloni en sprak met haar over een nieuwe EU-Turkijedeal met Afrikaanse landen.

Ook op Europees niveau wordt er druk uitgeoefend door lidstaten om deals te sluiten zoals de EU-Turkijedeal. De vier organisaties willen voorkomen dat deze deal wordt gebruikt als blauwdruk voor toekomstige deals. Deals mogen niet gesloten worden indien dit mensenrechtenschendingen tot gevolg heeft.

De deal was een reactie van Europese landen op de aankomst van mensen die opzoek waren naar bescherming, mede als gevolg van de oorlog in Syrië. De deal zou ervoor moeten zorgen dat mensen de gevaarlijke oversteek naar Griekenland niet meer zouden maken. Tegelijkertijd is de EU-Turkijedeal een manier om te zorgen dat minder mensen aankomen op Europees grondgebied, door verantwoordelijkheid af te schuiven op landen die dit niet aankonden.

In 2015 stierven er bijna 800 mensen tijdens de overtocht in de Middellandse zee bij Griekenland.5 De verdrinkingen zijn echter nooit gestopt.

Uitspraken over de vraag in hoeverre het aantal verdrinkingen daadwerkelijk zijn afgenomen zijn alleen mogelijk door dit in context te plaatsen. Zo wijst onderzoek uit dat migratieroutes verplaatsen en dus niet stoppen als obstakels worden opgeworpen. De kern is dat – los van de vraag wat het doel van de deal was – een deal nooit tot mensenrechtenschendingen mag leiden.

Bij het focussen op het verminderen van de aantallen van mensen die naar Europa komen wordt vergeten dat de deal heeft gezorgd voor ernstige mensenrechtenschendingen. Los van de vraag wat het doel was van de deal, mogen de mensonterende kampen niet het nieuwe normaal worden en de deal kan daarom niet worden gezien als een succes. De schade die duizenden mensen, waaronder kinderen, hebben opgelopen door het jarenlange mensonterende en gedwongen verblijf op de eilanden, is immens en zullen zij de rest van hun leven met zich meedragen.

Een week voor de inwerkingtreding van de deal schreef Amnesty: ‘Voor Amnesty International is het ondenkbaar dat het principeakkoord in de huidige vorm kan worden uitgevoerd zonder dat dit leidt tot ernstige schendingen van mensenrechten en zonder het internationale systeem voor vluchtelingenbescherming grote schade te berokkenen. Wij roepen u dan ook op om zich op deze deal te bezinnen. Uitvoering ervan zou een historische vergissing zijn.’

Bovendien moet vaststaan dat Turkije voldoet aan de criteria voor een veilig land. Teruggestuurde asielzoekers moeten op effectieve bescherming kunnen rekenen en niet teruggestuurd worden naar een situatie waarin hun leven of vrijheid in gevaar is. En aan deze elementaire twee voorwaarden voor een veilig land kan Turkije (nog) niet voldoen.”

Amnesty International heeft, net zoals andere ngo’s, de Nederlandse overheid herhaaldelijk gewaarschuwd voor de gevolgen die de deal zou hebben. Bovendien hebben tal van ngo’s, maar ook verschillende Europese instanties, rapporten en mededelingen geschreven over de situaties op de Griekse eilanden. Uit de opgevraagde stukken (op basis van een WOB-procedure) komt naar voren dat de Nederlandse overheid op de hoogte was van het feit dat de opvangkampen op de Griekse eilanden niet voldoende operationeel waren ten tijde van het sluiten van de deal. De Nederlandse overheid was zich ervan bewust (of had dit moeten zijn) van de gevolgen die de deal zou hebben.

Amnesty is niet tegen samenwerking met landen om afspraken te maken over migratie. Maar zoals bij al het handelen van de overheid moet het beleid in overeenstemming zijn met de internationale mensenrechtenverplichtingen die de overheid heeft. Een samenwerking mag nooit inhouden dat mensenrechten aan de kant geschoven worden. Daar valt niet over te onderhandelen.

Amnesty International verwelkomt afspraken die gericht zijn op het creëren van veilige manieren voor mensen om nationale grenzen over te steken (door bijvoorbeeld het verstrekken van visa) en de verantwoordelijkheid voor het opvangen van vluchtelingen eerlijk te verdelen.

Afspraken zijn meestal echter gericht op het terugdringen van de aankomst van mensen, in ruil voor financiële steun of handelsafspraken met landen die een problematische reputatie hebben op het gebied van mensenrechten. Een ander voorbeeld van een migratiedeal die tot mensenrechtenschendingen leidt zijn de afspraken die gemaakt zijn met de Libische autoriteiten door de EU en haar lidstaten.

We willen voorkomen dat de Nederlandse overheid nieuwe deals sluit zoals de EU-Turkijedeal. Vluchtelingenkampen zoals op de Griekse eilanden mogen niet gezien worden als een normale situatie, die maar blijft voortbestaan bij gebrek aan een structurele oplossing. Wij hopen dat met deze aansprakelijkstelling leidt tot erkenning van de Nederlandse overheid dat zij verantwoordelijk is voor de voorzienbare mensenrechtenschendingen ten gevolge van de Turkije deal op de Griekse eilanden. Zodat de EU-Turkijedeal nooit meer herhaald gaat worden.

Nederland was voorzitter van de en speelde een grote rol in het bedenken van de Turkije-deal. Wij willen dat landen die de verantwoordelijkheid voor vluchtelingen en asielzoekers afschuiven naar andere landen (zoals Griekenland en Turkije) die dit voorzienbaar niet aankonden, verantwoordelijk gehouden worden. Nederland is ondanks de mensenrechtenschendingen op de eilanden, de deal altijd blijven ondersteunen. Nederland is daardoor (mede) verantwoordelijk voor de gevolgen van de deal.

Voor zover de maatschappelijke organisaties weten is deze procedure nog niet gestart in andere landen. Het Hof van Justitie van de EU heeft wel al uitspraak gedaan over het feit dat de EU als instituut niet aansprakelijk kan worden gesteld voor de Turkije deal omdat de deal is gesloten tussen verschillende lidstaten.

De belangrijkste uitkomst van deze rechtszaak zou zijn als de rechter vaststelt dat Nederland verantwoordelijk is voor de voorzienbare mensenrechtenschendingen die volgden uit deze deal. Nederland heeft, samen met 27 andere landen, deze deal gesloten en zo de verantwoordelijkheid voor mensen die naar de EU vluchten van zich afgeschoven. Deze verantwoordelijkheid kwam te liggen bij Griekenland en Turkije, landen waarvan van tevoren al duidelijk was dat die dit niet aankonden. Het was voorzienbaar dat de deal zou leiden tot mensenrechtenschendingen. En daar is Nederland ook verantwoordelijk voor. Het is belangrijk dat dit soort fouten in de toekomst niet opnieuw gemaakt worden.

Indien de rechter vaststelt dat Nederland niet aansprakelijk is voor de gevolgen van de Turkije deal, laat dit zien dat slachtoffers van de deal nergens heen kunnen voor de gevolgen ervan. De uitspraak van het Hof van Justitie van de EU maakt duidelijk dat de EU als instituut niet verantwoordelijk is. Er zou geen vacuüm mogen zijn waarbij de betrokken landen niet verantwoordelijk zijn te stellen voor de gevolgen van deals zoals de Turkije-deal.

De open kampen zijn inmiddels vervangen door gecontroleerde gesloten centra. Op Samos worden mensen onterecht vastgehouden in een door de EU gefinancierd vluchtelingenkamp, dat meer lijkt op een gevangenis. Zie hier. Dit is in strijd met mensenrechtenstandaarden over vrijheidsbeperking. Volgens internationale en EU-wetgeving mogen asielzoekers alleen maar worden opgesloten als het een laatste redmiddel is en het zo kort mogelijk is. Bovendien moeten de omstandigheden van elk individu zorgvuldig zijn onderzocht en moet het gebeuren na een door de wet omschreven procedure waartegen zij beroep kunnen aantekenen.

Wij zijn niet principieel tegen samenwerking met landen om vluchtelingen op te vangen en de asielprocedure te laten doorlopen. Maar dan moeten die afspraken wel aan mensenrechtenstandaarden voldoen. Tot nu toe heeft de praktijk aangetoond dat deals tot ernstige mensenrechtenschendingen kunnen leiden. De belangrijkste aanbevelingen zijn:

• Respecteer het non-refoulement principe dat is vastgelegd in internationaal vluchtelingenrecht: Staten mogen mensen niet naar een land sturen waar zij risico lopen op ernstige mensenrechtenschendingen.
• Zorg ervoor dat mensen toegang hebben tot een individuele, zorgvuldige en eerlijke asielprocedure.
• Voorkom dat mensen die op zoek zijn naar bescherming willekeurig in detentie worden geplaatst en zorg dat er veilige en humane opvang voor hen is.
• Maak de inhoud van de deal openbaar, zodat het altijd transparant en democratisch controleerbaar is wat er precies wordt afgesproken. Sluit geen deal zonder parlementaire controle.
• Monitor wat er gebeurt met mensen na aankomst in het land waar een deal mee is gesloten.
• Bouw een mechanisme in waardoor een deal die tot mensenrechtenschendingen blijkt te leiden automatisch wordt aangepast of beëindigd.

Het antwoord op deze vraag is niet simpel. We hebben wel een paar ideeën:

• Europa moet zich herinneren dat asiel aanvragen een mensenrecht is. Europa moet in het maken van afspraken over migratie (‘deals’) mensenrechten centraal stellen. Zie de risico’s van migratiedeals hier.
• De oorlog in Oekraïne heeft bovendien laten zien dat de EU in staat is om grote aantallen vluchtelingen wel degelijk op te vangen.
• Europa moet zorgen voor een eerlijk verdeelsysteem, zodat niet alle verantwoordelijkheid komt bij landen aan de randen van Europa.
• Europa moet zorgen voor een nieuw mechanisme waar potentiële migranten reguliere toegang kunnen aanvragen, bijvoorbeeld op het gebied van de arbeidsmarkt om zo tekorten in die markt op te vullen.
• Europa moet het aanbieden van veilige routes om te vluchten uitbreiden, door bijvoorbeeld het verstrekken van humanitaire visa, gezinshereniging en community sponsoring. Dit om te voorkomen dat mensen genoodzaakt zijn de onveilige routes te nemen, via mensenhandelaren en om te voorkomen dat mensen het risico lopen op verdrinking.
• Het betekent ook hervestiging van alle vluchtelingen die dat nodig hebben. Hervestiging is een essentiële oplossing voor de meest kwetsbare vluchtelingen – waaronder overlevenden van martelingen en mensen met ernstige medische problemen.
• Het redden van levens moet centraal staan: overheden moeten zich inzetten om het aantal verdrinkingen op zee terug te dringen. Mensen terugduwen (‘pushbacks’) is illegaal en enorme hekken plaatsen dwingt hen alleen maar gevaarlijkere routes naar veiligheid te nemen. Overheden moeten stoppen met het criminaliseren van hulpverleners en medemenselijkheid toejuichen.
• Een aanzienlijke verhoging van de middelen voor de bescherming van vluchtelingen en significante financiële steun aan landen die grote aantallen vluchtelingen opvang.