Syrië: Een jaar na de val van Assad moeten de rechten van overlevenden centraal staan

Nu de bevolking van Syrië een jaar na de val van de regering van voormalig president Bashar al-Assad herdenkt, herhaalt Amnesty International haar oproep dat het noodzakelijk is dat de nieuwe autoriteiten in Syrië zich inzetten voor gerechtigheid, waarheid en schadeloosstelling. Hierbij moeten de mensenrechten van iedereen in het land worden gewaarborgd. 

De decennia van onderdrukking en systematische mensenrechtenschendingen onder het bewind van Assad hadden het afgelopen jaar nog steeds grote invloed op het land. Slachtoffers en overlevenden wachten nog steeds op de waarheid, gerechtigheid en schadevergoeding. De nieuwe regering, onder leiding van president Ahmad al-Sharaa die aantrad op 29 maart 2025, beloofde te breken met het verleden en heeft maatregelen genomen op het gebied van gerechtigheid en verantwoordingsplicht, maar er blijven uitdagingen bestaan.   

Naast de misdaden uit het verleden zal de reactie van de nieuwe regering op ernstige schendingen die zijn begaan sinds haar aantreden – zoals sektarische doden in het kustgebied en de zuidelijke regio’s van Syrië – laten zien of zij zich echt inzet voor gerechtigheid. Ook gewapende groeperingen die tegen de regering zijn, hebben ernstige schendingen begaan, waaronder het onwettig doden van mensen, ontvoeringen en het in brand steken van huizen. 

Amnesty-bezoek Syrië 

“Tijdens een recente reis naar Syrië spraken overlevenden, families van slachtoffers en lokale organisaties over hun honger naar waarheid en gerechtigheid voor mensenrechtenschendingen uit het heden en verleden”, zegt Agnès Callamard, secretaris-generaal van Amnesty International. 

Er zijn veel uitdagingen en het is een grote opgave, maar we zagen de energie, inzet en toewijding van mensen die willen samenwerken om een nieuw Syrië op te bouwen waarin de mensenrechten worden gerespecteerd: van de moeders en echtgenotes die samen kwamen om antwoorden te eisen over hun vermiste zonen en echtgenoten, overlevenden van de recente bloedbaden die hebben bijgehouden wat er met hun gemeenschappen is gebeurd, mensen die maatschappelijke initiatieven leiden, tot mensen die zich hebben aangesloten bij nationale commissies om waarheid, gerechtigheid en genoegdoening te bewerkstelligen.” 

Oproep Amnesty International 

“De Syrische autoriteiten moeten daadkrachtig optreden om een toekomst op te bouwen waarin de rechten worden gerespecteerd voor Syriërs die al zo veel hebben geleden. De regering moet zich houden aan internationale mensenrechtennormen, vooral wat betreft het recht op een eerlijk proces, ook voor verdachten van misdrijven in het verleden en het heden. Ze moeten een nultolerantie-beleid voeren ten aanzien van nieuwe schendingen om te voorkomen dat er weer een vicieuze cirkel van straffeloosheid voor wreedheden ontstaat. Ze moeten de ruimte voor het maatschappelijk middenveld beter beschermen, om onafhankelijk bij te dragen aan deze overgang, los van de schendingen uit het Assad-tijdperk.”  

Gerechtigheid voor misdrijven uit het verleden  

Een van de grootste uitdagingen voor de nieuwe regering is hoe om te gaan met de schendingen uit het Assad-tijdperk. In die tijd werden honderdduizenden mensen in Syrië slachtoffer van misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden, waaronder moord, willekeurige arrestaties, marteling en andere vormen van mishandeling en gedwongen verdwijningen.  

Tussen 2011 en 2024 zijn naar schatting meer dan 100.000 mensen in Syrië ‘verdwenen’. De overgrote meerderheid werd gedwongen verdwenen door de regering van Assad. Deze mensen verdwenen in haar beruchte netwerk van detentiecentra, duizenden anderen werden ontvoerd door gewapende oppositiegroeperingen.   

De afgelopen tien jaar hebben overlevenden en families van slachtoffers zich verenigd in verenigingen, coalities en organisaties en roepen ze op het lot van hun dierbaren bekend te maken. Ook roepen ze op daders ter verantwoording te roepen en schadevergoedingen te verstrekken. 

Evenement van Amnesty in Syrisch museum 

Tijdens een openbaar evenement op 28 november in het Syrische Nationaal Museum, georganiseerd door Amnesty International in samenwerking met het Syrische Gevangenismuseum, vertelden familieleden van vermisten dat ze niet volledig kunnen rouwen om het verlies van hun dierbaren zonder dat ze de waarheid weten en gerechtigheid krijgen. Ze uitten ook hun angst over het feit dat voormalige verdachten van misdrijven vrij rondlopen, het gebrek aan duidelijkheid over de juridische status van de verdwenen personen, de vertragingen bij het achterhalen van de waarheid over het lot van hun dierbaren, en de financiële problemen waarmee ze nog steeds kampen.  

Eerste stappen 

Sinds haar aantreden eind maart heeft de nieuwe Syrische regering enkele belangrijke eerste stappen gezet op weg naar waarheid, gerechtigheid en herstel. In mei heeft de president bij decreet twee nationale instanties opgericht: de Nationale Commissie voor Vermiste Personen (NCMP), die tot taak heeft een nationale database voor vermiste personen op te zetten, het lot van vermiste personen te achterhalen en steun te verlenen aan families, en de Nationale Commissie voor Overgangsjustitie (NCTJ), die tot taak heeft nationale strategieën te ontwikkelen voor waarheidsvinding, strafrechtelijke aansprakelijkheid, herstelbetalingen, garanties voor het niet herhalen van schendingen en voor herdenking, verzoening en vredesopbouw.   

In november bevestigde de NCTJ aan Amnesty International dat de ‘overgangsrechtwet‘ die momenteel wordt opgesteld, ervoor zal zorgen dat de commissie misstanden kan aanpakken die zijn begaan door alle partijen in het conflict, ook van de voormalige regering onder leiding van Assad en gewapende oppositiegroeperingen. De commissie voegde eraan toe dat de ontwerpwet ook internationale misdrijven zou omvatten die momenteel niet in het Syrische wetboek van strafrecht zijn opgenomen, en dat deze worden beoordeeld door een werkgroep van 25 maatschappelijke organisaties.   

“Gezien de omvang, ernst en wijdverspreide aard van misdrijven uit het verleden, zullen verantwoordingsprocessen tijd kosten. Om vertrouwen op te bouwen, moeten de commissies zorgen voor inclusieve en transparante processen, regelmatig communiceren en overleggen, gelijke toegang bieden aan slachtoffers van alle partijen in het wrede conflict in Syrië, en de cruciale rol van maatschappelijke organisaties erkennen”, aldus Agnès Callamard.  

Belangrijke rol internationale gemeenschap 

“De internationale gemeenschap speelt een cruciale rol bij het ondersteunen van rechtspraak in de overgangsfase en een Syrische toekomst die is gebaseerd op het waarborgen van de mensenrechten. Staten moeten inspanningen op het gebied van waarheid, gerechtigheid en herstel ondersteunen, onder meer door financiering en technische expertise te geven en door te pleiten voor zinvolle deelname van overlevenden, slachtoffers en het maatschappelijk middenveld, en voor transparantie en onafhankelijkheid van alle mechanismen die zijn ingesteld om vroegere en huidige schendingen door alle partijen aan te pakken.” 

De autoriteiten hebben het afgelopen jaar een aantal mensen gearresteerd die verdacht worden van ernstige schendingen onder de vorige regering. Tot nu toe zijn vijf zaken van hooggeplaatste verdachten naar de rechter verwezen. Minister van Justitie Mazhar al-Wais vertelde Amnesty International op 26 november 2025 dat er ongeveer 100 verdachten in hechtenis zitten en dat hij de komende weken verdere ontwikkelingen verwacht op het gebied van verantwoordelijkheid Ook zou het ministerie dossiers hebben ontvangen van het ministerie van Binnenlandse Zaken.  

Gerechtigheid voor recente misdrijven  

Naast de misdrijven uit het verleden, zal de reactie van de nieuwe regering op ernstige schendingen die sinds haar aantreden zijn begaan, waaronder dodelijke slachtoffers door veiligheidstroepen van de regering en aanverwante troepen in de kuststreek in maart en in de zuidelijke provincie Suwayda in juli, een lakmoesproef zijn voor haar inzet voor gerechtigheid voor alle mensen in Syrië.   

Amnesty International documenteerde de onwettige doden en buitengerechtelijke executies van leden van de Alawitische minderheid en de druzengemeenschap door regeringstroepen, door de regering gesteunde troepen en milities. Ook gewapende druzengroeperingen en bedoeïenenstrijders begingen ernstige schendingen in de provincie Suwayda, zoals ontvoeringen, het onwettige doden van mensen en het in brand steken van huizen. 

In maart stelde de president een onderzoekscommissie in om de dodelijke slachtoffers in de kuststreek te onderzoeken. In juli publiceerde de commissie een samenvatting van haar bevindingen, waarin zij meldde dat ze een lijst van ongeveer 500 verdachten had opgesteld. Tot op heden zijn de bevindingen en het rapport van de commissie echter nog niet volledig gepubliceerd.  

Op 18 november begon het openbare proces tegen 14 mensen die worden beschuldigd van schendingen tijdens de bloedbaden aan de kust. De minister van Justitie vertelde Amnesty International dat nog eens 80 verdachten die in het rapport van de onderzoekscommissie worden genoemd, in afwachting van hun proces in hechtenis zitten.   

Deze onderzoeken, arrestaties van verdachten en rechtszaken zijn noodzakelijke stappen op weg naar waarheid en gerechtigheid, maar zijn op zichzelf niet voldoende. Het is van cruciaal belang dat de autoriteiten ervoor zorgen dat veiligheidsdiensten en aanverwante groeperingen die verdacht worden van betrokkenheid bij ernstige mensenrechtenschendingen, tijdens het lopende onderzoek niet in functies blijven of worden geplaatst waarin zij deze schendingen kunnen herhalen.   

“De procedures voor hervorming moeten voldoen aan de internationale normen voor eerlijke rechtspraak, zoals toegang tot advocaten en contact met hun families voor verdachten, en het grondig onderzoeken van alle beschuldigingen van marteling of andere vormen van mishandeling, en de doodstraf moet worden uitgesloten.” 

Ruimte voor maatschappelijke organisaties  

Een van de grootste prestaties van het afgelopen jaar is de bloei van maatschappelijke organisaties in veel delen van Syrië, ook in gebieden die onder controle staan van de voormalige regering, waar Syrische maatschappelijke organisaties zich hebben verenigd in geregistreerde ngo’s of informele verenigingen.   

Maatschappelijke organisaties geven echter aan dat er nog steeds uitdagingen zijn, waaronder de eis van de autoriteiten om voorafgaand toestemming te vragen voor het organiseren van openbare evenementen. Dit is niet in overeenstemming met internationale mensenrechtennormen.  

“Deze groeiende maatschappelijke ruimte moet worden beschermd en de autoriteiten moeten zorgen voor een gunstig klimaat waarin het maatschappelijk middenveld kan groeien. Dit houdt onder meer in dat er geen zware vergunningsvereisten worden opgelegd voor vreedzame bijeenkomsten, die het recht op vreedzame vergadering in het gedrang kunnen brengen. Syrische maatschappelijke organisaties spelen een cruciale rol in de succesvolle transitie van Syrië en zij moeten erop kunnen vertrouwen dat zij hun essentiële werk veilig en onafhankelijk kunnen uitvoeren”, aldus Agnès Callamard.