Rusland wil met nieuwe wetten speelruimte activisten verder inperken

Sinds de tweede helft van november ligt er een serie wetsvoorstellen ter goedkeuring in het Russische parlement die, als ze worden aangenomen, het werk van mensenrechtenverdedigers en -organisaties enorm zal bemoeilijken.

Een veel groter aantal individuen en groepen kunnen als ‘buitenlandse agent’ worden aangemerkt wat hen ernstig belemmert in hun activiteiten. Ook zal het voor hen nog moeilijker worden om financieel te overleven.

Vanessa Kogan uitgezet

Dat het net zich verder sluit rond mensenrechtenactivisten blijkt uit de recente beslissing van de Russische migratieautoriteiten om de Amerikaanse Vanessa Kogan, die al ruim 10 jaar in Rusland woont met haar Russische familie, het land uit te zetten. Zij is directeur van Justice Initiative, een organisatie die juridische bijstand verleent aan Russen die te maken hebben met de schending van hun mensenrechten. De organisatie richt zich onder meer op schendingen van wetshandhavers in de noordelijke Kaukasus en op genderdiscriminatie. Dat heeft kwaad bloed gezet bij Ramzan Kadyrov, de president van Tsjetsjenië. Kogan moet binnen twee weken vertrekken.

‘Buitenlandse agent’

In 2012 werd de ‘buitenlandse agenten’-wet aangenomen. Het verplicht non-gouvernementele organisaties (ngo’s) zich als ‘buitenlandse agent’ te registreren wanneer zij financiële steun uit het buitenland ontvangen en zich bezighoudt met wat de wet – in zeer vage bewoordingen – ‘het ondernemen van politieke activiteiten’ noemt.

De term ‘buitenlandse agent’ dateert uit het Sovjettijdperk en is voor veel Russen nog een equivalent van ‘spion’ of ‘landverrader’. De wet stelt Russische ngo’s bewust in een kwaad daglicht, werkt de ontwikkeling van het maatschappelijk middenveld tegen en legt critici van het regime het zwijgen op. Het stempel van ‘buitenlandse agent’ maakt een organisatie verdacht. Veel Russen, gevoed door de invloedrijke en Poetin-gezinde staatsmedia, zien mensenrechtenorganisaties en andere ngo’s met dit label werkelijk als spionnen van het Westen die Rusland schade willen berokkenen.

De ngo’s hebben bovendien te maken met zeer strenge inspecties, dito rapportage-eisen en hoge boetes voor het overtreden van de regels (wat de vage bewoordingen in de wet gemakkelijk gebeurt.)

Grote gevolgen als wetsvoorstellen worden aangenomen

Als de wetsvoorstellen worden aangenomen zijn de gevolgen groot. Ook individuele mensenrechtenverdedigers, en in sommige gevallen ook buitenlandse journalisten, kunnen dan worden aangemerkt als ‘buitenlandse agent’. De vage definitie van wat activiteiten van ‘buitenlandse agenten’ zijn, vergroot het risico op willekeurige toepassing.

Daarnaast kunnen ook organisaties die een andere juridische entiteit hebben dan ‘non-gouvernementele organisatie’ (‘losse’ bewegingen, verenigingen), waaronder goede doelen, worden gelabeld als buitenlandse agent. Ook zij krijgen dan te maken met stigmatisering, strengere regels en mogelijk boetes. Veel organisaties die destijds hun ngo-vorm hebben opgeheven om het verplichte stigmatiserende stempel ‘buitenlandse agent’ te vermijden worden nu alsnog doelwit.

Nog minder toegang tot financiële steun

De amendementen dreigen bovendien de toegang tot buitenlandse financiële steun aan het Russische maatschappelijk middenveld nog verder af te sluiten. De definitie van wat buitenlandse financiële steun is dreigt te worden uitgebreid. Ook wie steun ontvangt via een intermediair, bijvoorbeeld via Russische burgers, organisaties of bedrijven, kan als ‘buitenlandse agent’ worden aangemerkt. Hetzelfde geldt voor Russische organisaties die buitenlandse leiders of bestuursleden hebben.

Daarnaast moeten organisaties volgens de amendementen hun plannen en activiteiten voortaan vooraf ter goedkeuring voorleggen aan het ministerie van Justitie. Dit treft de mogelijkheden van activisten om demonstraties en evenementen te organiseren, maar ook trainingen. Het ministerie kan elke geplande of lopende actie verbieden. Organisaties die zich niet aan die regels houden, kunnen worden gesloten. Ook wordt voorgesteld om de reden voor een onaangekondigde inspectie uit te breiden.

Educatiemateriaal verdacht gemaakt

Andere gevolgen zijn dat medewerkers van organisaties of individuen die zijn bestempeld als ‘buitenlandse agent’ niet of nauwelijks meer kunnen deelnemen een lokale verkiezingen. De regels rond het labelen van communicatiematerialen van ‘buitenlandse agenten’ worden verder uitgebreid. Ook zal op alle educatiematerialen vermeld moeten worden dat deze afkomstig zijn van ‘buitenlandse agenten’.

Ook buitenlandse of internationale ngo’s in Rusland krijgen het moeilijk als de wetsvoorstellen worden aangenomen. Die mogen bijvoorbeeld geen kantoor meer houden op een als woonruimte bestempelde locatie. En ook op hun medewerkers kan het concept ‘individuele buitenlandse agent’ kan worden toegepast.

De deadline voor verdere amendementen verstrijkt 7 december 2020. Dan gaan de wetsvoorstellen voor een eerste lezing naar het parlement. De autoriteiten striven ernaar alle amendementen voor eind van het jaar door het parlement te loodsen.