Secundaire traumatisering

AI, sociale media, hackers en algoritmes: tech-journalist Gerard Janssen legt uit waar het botst met mensenrechten. Deze keer: ongefilterde beelden van geweld uit Gaza, Oekraïne en Soedan op sociale media laten hun sporen na. 

In 2010 publiceerde WikiLeaks de video Collateral Murder, met beelden uit 2007 waarop te zien is hoe Amerikaanse soldaten vanuit een gevechtshelikopter meer dan tien mensen in Bagdad doodschieten, onder wie twee Reuters-medewerkers. De Amerikaanse soldaten zagen hun camera’s aan voor wapens. Het twintig minuten durende filmpje toont hoe een groep wordt neergemaaid, een gewonde probeert weg te kruipen en er mensen uit een busje stappen die de gewonden proberen te helpen. Ook zij worden onder vuur genomen. De beelden zorgden wereldwijd voor verontwaardiging. Het schokeffect was groot. Door de gruwelijkheid van de beelden, en doordat bewegende beelden waarin echt mensen doodgeschoten werden zeldzaam waren in die tijd. Sociale media stonden nog in de kinderschoenen.  

Dat is inmiddels veranderd. Op onder meer X en YouTube verschijnen dagelijks ongefilterde beelden van geweld uit Gaza, Oekraïne en Soedan.  

Vicarious trauma

De verontwaardiging over Collateral Murder heeft weinig uitgehaald. In Gaza kan de minste of geringste verdenking dat iemand een Hamasstrijder is, een doodvonnis zijn. Niet alleen voor die persoon maar ook voor tientallen onschuldige mensen om hem heen. Soldaten posten de daden zelf op hun sociale media.  

Er zijn mensen die deze video’s zoeken en veiligstellen. Niet uit sensatiezucht, maar om de waarheid te achterhalen. Onderzoekers van organisaties als Bellingcat, Amnesty International en het Visual Investigations-team van The New York Times analyseren de beelden op zoek naar oorlogsmisdaden, om te zorgen dat de verantwoordelijken (ooit) ter verantwoording kunnen worden geroepen. Maar ook zij lopen schade op. Hulpverleners weten het al langer: gruwelijkheden die je van een afstand ziet of hoort, kunnen traumatiserend werken. Dat heet vicarious trauma of ‘secundaire traumatisering’. Journalisten en onderzoekers die dagelijks gewelddadige beelden zien, kampen met slaapproblemen, nachtmerries, isolement en overmatig drank- of drugsgebruik.  

Tips voor online speurders

Inmiddels delen Bellingcat en Amnesty International tips met hun online speurders. Zet het geluid bijvoorbeeld uit — audio komt vaak harder binnen dan bewegend beeld. Gebruik de previewbalk om te zien wat er komt. Als je iets gruwelijks ziet aankomen, kun je je daarop voorbereiden of delen van het beeld afschermen, bijvoorbeeld met een papiertje. Deactiveer het automatisch downloaden van filmpjes op WhatsApp. Herken de signalen (nachtmerries, alcoholgebruik, kort lontje) en neem afstand. Leer mediteren. Stop tijdelijk met het bekijken van gewelddadigheden. Kijk naar lichte tv-programma’s. Bekijk geen gruwelijkheden vlak voor het slapen. Het laatste wat je in je hoofd hebt, laat een diepe afdruk achter.  

Inmiddels zijn deze tips niet alleen relevant voor hulpverleners, activisten en journalisten. Veel mensen scrollen ’s avonds nog even langs Instagram of Facebook, om te zien wat hun vrienden uitspoken. En voor je het weet komt er een babylijkje langs, een drone die op een Russische soldaat afvliegt of Venezolanen die op zee geëxecuteerd worden. Leg die telefoon op tijd weg, want het is zoals Nietzsche zei: ‘Als je lang in een afgrond kijkt, kijkt de afgrond ook in jou.’