Aan alles hangt een prijskaartje in een geprivatiseerde gevangenis

In Zuid-Afrika tekent zich een David-en-Goliath-strijd af tussen zeer machtige, buitenlandse beveiligingsmultinationals die winst onttrekken aan geprivatiseerde gevangenissen, en de gedetineerden die zich verzetten tegen misbruik, corruptie en geweld. Het land telt twee private gevangenissen: de Mangaung-gevangenis in Bloemfontein en Kutama Sinthumule in de gemeente Makhado. Beide worden gerund door Amerikaanse multinationals.  

Ik heb tien jaar lang onderzoek gedaan naar de Mangaung-gevangenis, wat uitmondde in mijn boek The Misery Merchants en de film Prison for Profit, over marteling, moord en onvrijwillige medicatie in die gevangenis. Toen op 7 augustus dit jaar de andere private gevangenis in het land, Kutama Sinthumule, afbrandde, besloot ik naar Makhado af te reizen om te zien of zich daar vergelijkbare taferelen afspelen. Ik sprak met zes huidige en voormalige gevangenen, tien voormalige werknemers, een bewaarder en familieleden van gevangenen. Daarnaast zag ik foto’s, brieven en documenten in en interviewde ik politiefunctionarissen, een advocaat en ambtenaren van het Departement Gevangeniswezen.   

In brand

Kutama Sinthumule is een private, maximaal beveiligde gevangenis, gerund door het Amerikaanse bedrijf GEO Group. Met 3.024 bedden is het een van de grootste private gevangenissen ter wereld. De gevangenis opende in 2002, nadat South African Custodial Services (SACS), de Zuid-Afrikaanse tak van GEO Group, een 25-jarig contract ondertekende met de Zuid-Afrikaanse regering. Het dagelijkse bestuur van de gevangenis is gedelegeerd aan South African Custodial Management (SACM).  

Kutama Sinthumule is een van de grootste ­private gevangenissen ter wereld  

Dit is al de vierde keer sinds het detentiecentrum de deuren opende dat ontevreden gevangenen brand hebben gesticht. Tijdens de eerste drie keer, in 2006, 2010 en 2017, vond er gelijktijdig ook een staking plaats van ontevreden werknemers. Het Judicial Inspectorate of Correctional Services (JICS), een semi-overheidsorgaan dat toezicht houdt op het welzijn van gevangenen, moet onder andere toezien op de brandveiligheid. Maar in de jaarlijkse JICS-rapporten worden de branden niet vermeld en er staat ook niet in of JICS een veiligheids­check uitvoerde. Kutama kreeg bovendien herhaaldelijk de beoordeling ‘goed’ van JICS. 

Hoe is dat mogelijk? En hoe kon het dat er vier keer brand werd gesticht door ontevreden gevangenen? Waar waren zij zo boos over? 

Rottend eten

‘We hebben de gevangenisbewaarders gewaarschuwd, een dag voor de brand. Maar ze negeerden ons’, vertelt een gedetineerde die vastzat in Kutama Sinthumule. De gevangene, die om anonimiteit heeft gevraagd, was zelf betrokken bij de brand op 7 augustus. Uit onvrede over hoe er met gevangenen werd omgegaan, stak hij net als tientallen andere gedetineerden zijn matras in de fik. Eén gevangene bezweek aan rookinhalatie, twee andere werden doodgeschoten, achttien gedetineerden belandden met verwondingen in het ziekenhuis en twee bewakers raakten gewond. De politie doet nog onderzoek naar de twee fatale beschietingen. De drie hoofdgebouwen in het complex – de Groene, Gele en Blauwe Gevangenis – werden na de brand geheel onbewoonbaar verklaard. Alle gedetineerden zijn inmiddels overgebracht naar andere gevangenissen in het land.   

Lees ook: Ruth Hopkins: ‘In een private gevangenis zijn de mensen die vastzitten handelswaar’ Interview 17 september 2020  

Op 28 juli, ruim een week voor de brand, overhandigde gevangene Sifiso Khumalo een brief aan gevangenisdirecteur Dumisani Nzimande. In de brief, ondertekend door vijftig gevangenen, hebben de gedetineerden hun klachten opgenomen. Ook de minister van Justitie en Gevangeniswezen ontving de notitie, evenals vele andere topfunctionarissen in het Department of Correctional Services (DCS), het Zuid-Afrikaanse Departement Gevangeniswezen.  

‘Mishandeling en marteling zijn aan de orde van de dag in deze instelling. (…) Dit moet worden veroordeeld’, zo is te lezen in de brief. Khumalo, een welbespraakte gevangene die vastzit voor moord en een gewapende overval, beweert dat hij getuige is geweest van veel geweld. ‘Ik heb zo veel gevangenen zien verdwijnen in de Dry Room’, vertelt hij. De ‘Dry Room’ is een isoleercel waar veel wordt gemarteld. Verschillende gevangenen en voormalige SACM-medewerkers bevestigen het bestaan van deze isoleercel. 

Dry Room

‘Ik werd daar urenlang in elkaar geslagen en kreeg elektroshocks’, zegt een gevangene. Hij laat foto’s zien met ernstige gezichtsverwondingen en beweert dat gedetineerden in de Dry Room water over zich heen gegooid krijgen, waarna ze elektroshocks krijgen toegediend met tasers. Andere gevangenen, alsook voormalig werknemers, bevestigen dit soort praktijken.  

In de brief eisen de gevangenen een betere behandeling. Niet alleen vindt er geweld plaats tegen gevangenen, het voedsel is ‘oneetbaar en niet voedzaam’, stellen ze. De gevangenen zouden zelfs vaak rottend eten krijgen. De gevangenen zeggen ook dat SACM-functionarissen de andere kant op kijken als gevangenen worden verkracht. Meerdere gedetineerden en voormalig SACM-medewerkers beweren dat veel gevangenen hiv-negatief arriveren, maar hiv-positief de gevangenis verlaten. ‘Het gevangenismanagement promoot en vergoelijkt sodomie’, aldus de brief.  

Melkkoe

‘SACM is niet in staat om voor ons en onze belangen te zorgen’, concluderen de gevangenen. ‘Wij dringen er bij onze regering op aan om het contract tussen henzelf en de particuliere sector te herzien. Deze gevangenis is een melkkoe voor het bedrijf.’ 

Op de dag van de brand werd Khumalo, de auteur van de brief, eerst overgebracht van zijn cel in de Groene Gevangenis naar een isoleercel. Dat was de aanleiding voor de rellen, waarbij andere gevangenen hun matrassen in brand staken. ‘Gevangenispersoneel bezocht me na de brand met politieagenten en ze zeiden dat ik de aanstichter van de brand was’, vertelt Khumalo via de telefoon. ‘Ze zeiden tegen me dat ik lastig was en alleen maar problemen veroorzaakte.’  

Hij werd overgeplaatst naar C-Max, een afdeling in de overheidsgevangenis Kgosi Mampuru in Pretoria. C-Max is een zeer streng gereguleerde afdeling voor gewelddadige en gevaarlijke gevangenen. Khumalo snapt niet waarom hij hierheen is gebracht. ‘Ik heb geen formele aanklacht gekregen. Ik had niets met de brand te maken. Ik heb die brief opgesteld, maar waarom word ik hiervoor gestraft?’  

Noodkreten

De noodkreten in de brief moeten bekend hebben geklonken voor GEO Group. In de VS heeft het bedrijf namelijk niet echt een betere reputatie. In 2021 droeg een rechter het bedrijf op de gevangen migranten in zijn Amerikaanse immigratiedetentiecentra het minimumloon te betalen in plaats van het ‘salaris’ van één dollar per dag dat de beursgenoteerde multinational redelijk vond. Veel private gevangenissen en detentiecentra drukken de kosten door geen externe bedrijven in te huren om bijvoorbeeld te koken of schoon te maken, maar door dit uit te besteden aan de gevangenen zelf, in dit geval migranten in een detentiecentrum. 

Detention Watch Network, een ngo die misstanden in Amerikaanse gevangenissen documenteert, heeft in 2017 een GEO Group immigratiedetentiecentrum buiten Los Angeles uitgeroepen tot het ‘dodelijkste immigratiedetentiecentrum’ in het land vanwege de vele verdachte doden in het centrum. Het bedrijf is ook al eerder beschuldigd van marteling en mishandeling, evenals van verdachte sterfgevallen in zijn Amerikaanse faciliteiten. 

GEO Group is de op twee na grootse private gevangenismultinational ter wereld. Het bedrijf behaalde vorig jaar een omzet van ongeveer 2,5 miljard dollar en runt 102 gevangenissen en immigratiedetentiecentra in de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Australië en Zuid-Afrika. De multinational ontvangt in Zuid-Afrika maandelijks ongeveer een half miljard rand, oftewel zo’n 25 miljoen euro, van de Zuid-Afrikaanse overheid, voor zijn diensten: de detentie van ruim drieduizend, veelal arme en daardoor kwetsbare gevangenen.  

Geldstromen

Misstanden lijken onderdeel te zijn van het businessmodel van de GEO Group. Want aan alles hangt een prijskaartje in een geprivatiseerde gevangenis. Niet alleen als het gaat om de subcontracten voor verschillende diensten, zoals voedsel, educatie en kleding. Het onderliggende contract stipuleert ook dat boetes kunnen worden opgelegd voor ontsnappingen, schade, rellen die uitbreken, en voor onnatuurlijke doden. De gevangenis heeft sinds 2002 ongeveer 700 duizend euro aan boetes gekregen, stelt het Departement Gevangeniswezen. In 2017 werd bijvoorbeeld een boete van ongeveer 43 duizend euro opgelegd voor de ontsnapping van zeven gevangenen.  

Misstanden lijken onderdeel te zijn van het businessmodel van de GEO Group 

Dat die boetes een financieel motief creëren om misstanden te verhullen, wordt duidelijk in een civielrechtelijke uitspraak uit 2016, over schadevergoeding voor een slachtoffer van marteling uit Kutama. In Neluheni vs SACM, staat beschreven hoe Takalani Neluheni in 2010 in Kutama kwam met een levenslange straf voor verkrachting. In 2011 kwamen negen bewaarders naar zijn cel. Ze zeiden dat ze de cel moesten doorzoeken op wiet. Ze droegen hem op zich uit te kleden en vervolgens werd hij onderworpen aan een ‘intern onderzoek’ via zijn anus. Toen hij daar heftig op reageerde, begonnen de bewaarders hem in elkaar te slaan. Hij viel neer en terwijl hij op de grond lag, sprong een van de mannen op zijn geslachtsdeel. Daarna is hij van een trap naar beneden gegooid.  

De gevangenis heeft Neluheni vervolgens niet direct naar het ziekenhuis gebracht, maar in een isoleercel geplaatst. Pas dagen later brachten ze hem naar de gevangenisdokter. SACM-werknemers zijn niet op het matje geroepen. De bewaarders hebben aangifte gedaan van mishandeling door Neluheni, maar toen de strafzaak voorkwam sprak de rechter Neluheni meteen vrij. Na deze rechtszaak verbeterde de situatie in Kutama niet. Neluheni kwam weer in een isoleercel terecht.  

Kalmeringsmiddelen

Een andere Kutama-gevangene verscheen als getuige tijdens de rechtszaak. Ook hij was in elkaar geslagen en wilde de mishandeling aangeven bij de politie, maar het management zei dat hij dat niet moest doen en dat ze zijn leven anders tot een hel zouden maken.  

Neluheni zegt dat hij in 2012, een jaar na de mishandeling, tegen zijn wil met zware kalmeringsmiddelen is geïnjecteerd, waarna hij zich verward en slaperig voelde. De toediening van zware kalmeringsmiddelen wordt – zo bleek ook al tijdens mijn onderzoek naar de Mangaung-gevangenis in Bloemfontein – vaak ingegeven door financiële motieven: het is een goedkope manier om ‘problematische’ gevangenen onder controle te houden. Net als bij geweld, marteling en mishandeling staan hier hoge boetes op en wordt het dus veelal niet gerapporteerd, maar verborgen. 

‘De gevangenen liegen’

Het Departement Gevangeniswezen heeft een overzicht gedeeld van alle boetes die GEO Group van 2009 tot 2019 heeft moeten betalen voor overtredingen van het contract en er is niet één boete opgelegd voor ongeoorloofd gebruik van geweld. Op de vraag hoe hoog de boete voor ongeoorloofd geweld is, antwoordde het departement niet. Ook toezichthouder JICS heeft in zijn jaarlijkse rapporten geen melding gemaakt van marteling in Kutama, maar de gevangenen die met mij spraken, beweren allemaal dat het dagelijks voorkomt. 

Lees ook: Hoe oorlog en geweld zijn geprivatiseerd Achtergrond 17 september 2020

SACM en GEO Group mogen niet met de media communiceren en sturen alle mediaverzoeken door naar het Departement Gevangeniswezen. Singabakho Nxumalo, de woordvoerder van DCS, ontkent ‘alle aantijgingen met betrekking tot marteling en elektroshocks’. Verder zegt hij dat ‘de Dry Room niet meer wordt gebruikt’. Wat betreft de klachten over het voedsel in de gevangenis, zegt Nxumalo: ‘De gevangenen liegen over het voedsel. We hebben het menu een aantal keer geïnspecteerd.’  

Emerantia Cupido, woordvoerder van toezichthouder JICS, zegt: ‘JICS heeft geen klachten over het eten ontvangen.’ Wel erkent Cupido ‘dat gevangenen in Kutama ontevreden zijn en dat dat leidde tot de brand die uitbrak in de gevangenis’. ‘JICS beoordeelde de faciliteit niettemin als “goed” tijdens inspecties vanwege het goede niveau van hygiëne, en het feit dat onderwijs-, rehabilitatie- en beroepsopleidingsprogramma’s beschikbaar waren voor alle gevangenen.’  

Zeven boetes

Ook houdt JICS de hiv-besmettingen in Zuid-Afrikaanse gevangenissen in de gaten. Cupido: ‘Medisch personeel in de gevangenis vertelde JICS dat in het jaar 2022 633 van de 3.024 gevangenen hiv-remmende medicijnen namen – een prevalentie van ongeveer 21 procent. De hiv-besmettingsgraad van de gehele Zuid-Afrikaanse bevolking schommelt momenteel rond de 13 procent.’  

Nxumalo stelt dat het departement in totaal zeven boetes heeft opgelegd aan GEO Group voor de brand, maar hij kan geen verdere details verstrekken over die boetes, behalve: ‘Een van de boetes gaat specifiek over het negeren van klachten van gevangenen die opgenomen staan in het memorandum [de brief, red.].’ Het is de vraag of die boete hoog genoeg is om GEO Group te bewegen iets te doen aan de klachten in de brief. Als ze dat niet doen, breekt er over een paar jaar zeer waarschijnlijk weer chaos uit in de gevangenis.

Ruth Hopkins is onderzoeksjournalist en oprichter van het Private Security Network. In 2020 verscheen haar boek The Misery Merchants. Samen met Ilse en Femke van Velzen maakte Hopkins de film Prison for Profit (2020). Alle foto’s in dit artikel zijn genomen door omstanders en gingen viral via onder andere WhatsApp. Ook journalist Ruth Hopkins ontving de beelden via WhatsApp.