Vrije en veilige ruimte voor tegengeluid
In een democratische samenleving bestaan organisaties die verschillende groepen, meningen en belangen vertegenwoordigen. Als dit zogeheten maatschappelijke middenveld de ruimte krijgt, kunnen burgers, mensenrechtenverdedigers, maatschappelijke organisaties, journalisten, kunstenaars en anderen en maatschappelijke organisaties zich ongehinderd organiseren, communiceren en deelnemen aan het maatschappelijk debat.
Zo kunnen ze hun rechten opeisen en invloed uitoefenen op de politieke en sociale structuren om hen heen. Dit kan alleen als de autoriteiten zich aan hun plicht houden om de burgers te beschermen en hun fundamentele rechten op vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering respecteren en faciliteren.
Maar in steeds meer landen wordt de vrije ruimte van het maatschappelijk middenveld almaar kleiner als gevolg van overheidsmaatregelen. Volgens Freedom House is er al 19 jaar sprake van inperkingen van de rechten op vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering. In totaal hebben 60 landen het afgelopen jaar te maken gehad met inperking van vrijheden, terwijl de situatie in slechts 34 landen verbeterde. Civicus zegt dat inmiddels 85,3 procent van de wereldbevolking in landen leeft die ‘gesloten’ zijn, of waar de vrijheden worden ‘onderdrukt’ of ‘belemmerd’. Dit bemoeilijkt het werk voor mensenrechtenverdedigers en journalisten.
Door de inperkingen staan de drie genoemde fundamentele rechten zwaar onder druk. Autoriteiten zetten de rechterlijke macht in om mensenrechtenverdedigers op valse gronden te vervolgen en gevangen te zetten. Dat gebeurt ook door wetten aan te nemen die hun vrijheid steeds meer bedreigen. Zo kan de financiering van maatschappelijke organisaties bijvoorbeeld bemoeilijkt worden door financiering uit het buitenland te verbieden.
Verenigde Staten
Sinds het aantreden van president Trump komt de vrijheid van meningsuiting in de Verenigde Staten steeds verder onder druk te staan. Een aantal bekende journalisten en entertainers kreeg met professionele vergelding te maken nadat ze zich hadden uitgesproken tegen het regeringsbeleid. Zo wordt de satirische talkshow van Trump- criticaster Stephen Colbert gestopt. Ook minder bekende mensen zouden zijn ontslagen vanwege het uiten van hun mening. De autoriteiten dreigen visa in te trekken en immigranten te deporteren die meningen hebben geuit die de regering niet aanstaan. Vooral mensen die kritiek hebben op de acties van Israël tegen de Palestijnen worden tot doelwit gemaakt. En dan studenten in het bijzonder. Zij krijgen te maken met door AI gestuurde surveillance, buitensporig of onwettig politiegeweld, arrestaties, gedwongen verdwijningen en deportatiebevelen.
Verenigd Koninkrijk
Ook in het Verenigd Koninkrijk liggen pro-Palestina-demonstranten onder vuur. Tijdens een vreedzaam protest van Defend our Juries, begin september 2025, werden 850 mensen gearresteerd. Waarnemers van Amnesty International zagen dat de demonstratie vreedzaam verliep. Sommige demonstranten schreeuwden weliswaar beledigingen naar de politie en een klein aantal van hen probeerde te voorkomen dat de politie de arrestanten wegvoerde, maar dit leek geen gecoördineerde actie te zijn. Daarentegen stelden politieagenten zich op verschillende momenten agressief op tegenover demonstranten. Ze duwden mensen met geweld weg en haalden hun wapenstokken tevoorschijn om ruimte te maken, terwijl demonstranten werden gearresteerd en in politiebusjes werden gesleept. De Britse overheid toonde hiermee haar minachting voor het demonstratierecht.
Hongarije
Sinds de Fidesz-partij van premier Viktor Orbán aan de macht is, is in Hongarije de ruimte voor mensenrechtenverdedigers en andere voorvechters van een vrije, pluriforme samenleving inmiddels al een stuk kleiner dan in het Verenigd Koninkrijk. Een kleine greep: de grootste onafhankelijke online en offline kranten werden tot zwijgen gebracht; ngo’s worden tegengewerkt en zwartgemaakt; de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht wordt steeds verder aangetast; migranten, vluchtelingen en asielzoekers worden gedemoniseerd en het land niet binnengelaten; en lhbtqia+’ers worden gestigmatiseerd en mogen geen kinderen adopteren. Ook de jaarlijkse Boedapest Pride werd door de regering verboden, maar daar trok de burgemeester van Boedapest zich in 2025 niks van aan – geholpen door een maas in de wetgeving. 200 duizend mensen liepen mee in wat niet alleen een massale steunbetuiging aan de lhbtqia+-gemeenschap was, maar ook een protest tegen de uitholling van de rechtsstaat door de regering-Orbán.
Hongkong
Bij de Boedapest Pride bleek dat mensen zich niet de mond laten snoeren, zelfs als de autoriteiten dat op alle mogelijke manieren proberen. Soms betekent dat dat ze hun land moeten verlaten en ergens anders hun strijd voor de mensenrechten moeten voortzetten. Zo besloot Amnesty in 2021 haar kantoren in Hongkong te sluiten, omdat de door China opgelegde Nationale Veiligheidswet het voor mensenrechtenverdedigers onmogelijk maakte om hun werk te doen. Het risico op arrestaties en lange gevangenisstraffen werd simpelweg te groot. Amnesty verplaatste haar Hongkongse activiteiten naar het buitenland en startte Amnesty International Hong Kong Overseas (AIHKO). Het wordt geleid door Hongkongse activisten die opereren vanuit onder meer Australië, Canada, Taiwan, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten.
Nederland
Ook dichter bij huis staat de maatschappelijke ruimte voor ieder tegengeluid onder druk. Dat blijkt uit het jaarlijkse rapport van het College voor de Rechten van de Mens. Zo spreken politici bijvoorbeeld soms in stigmatiserende taal over maatschappelijke organisaties. Een wetsvoorstel als de ‘Wet transparantie en tegengaan ondermijning door maatschappelijke organisaties’ doet het voorkomen of alle maatschappelijke organisaties verdacht zijn. Ook doet de overheid wetsvoorstellen die het demonstratierecht zouden kunnen inperken.
