Wie luistert er mee?

Britse inlichtingendiensten onderscheppen op grote schaal het e-mailverkeer van burgers‚ onthulde Edward Snowden in 2013. Amnesty en negen andere organisaties begonnen er een zaak over bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Later bleek dat een Britse inlichtingendienst ook Amnesty had bespied.

Luistert de Britse inlichtingendienst dit gesprek af? Rachel Logan klinkt serieus als ze de vraag door de telefoon beantwoordt. Ze weet het niet‚ zegt de directeur Law&Human Rights van de Britse afdeling van Amnesty. ‘Of en hoe vaak de regering onze communicatie aftapt‚ is onbekend.’

Dat Londen überhaupt interesse heeft in de communicatie van Amnesty bleek vorig jaar. Het Investigatory Powers Tribunal (IPT)‚ de onafhankelijke toezichthouder van de Britse inlichtingendiensten‚ maakte bekend dat de Government Communications Headquarters (GCHQ) e-mails van Amnesty heeft onderschept en bewaard. Hoeveel mails dat waren‚ wanneer ze waren verzonden en waarover ze gingen: dat bleef allemaal geheim. Het IPT liet alleen weten dat GCHQ in overtreding was omdat de dienst de vergaarde informatie te lang had bewaard. Het onderscheppen van de Amnesty-mails zélf was volgens de toezichthouder legitiem.

Edward Snowden

In 2013 onthulde de Amerikaanse klokkenluider Edward Snowden dat niet alleen zijn voormalige werkgever‚ de Amerikaanse inlichtingendienst NSA‚ maar ook diens Britse equivalent GCHQ op grote schaal e-mailverkeer van willekeurige burgers onderschept. Ongerichte massasurveillance‚ heet dat in jargon. Amnesty diende een klacht in bij het IPT‚ die alle aantijgingen verwierp. Daarop stapte de organisatie in april 2015 met negen andere organisaties naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg. Drie maanden later verklaarde het IPT dat ook Amnesty en een Zuid-Afrikaanse niet-gouvernementele organisatie waren bespied.

We hebben regelmatig contact met mensen die gevoelige informatie met ons delen. Het kan levensgevaarlijk zijn als die informatie in verkeerde handen komt

Rachel Logan‚ die betrokken is bij de zaak in Straatsburg‚ was niet verbaasd over deze onthulling. ‘GCHQ kan al het mailverkeer in Groot-Brittannië onderscheppen en doet dat op grote schaal. Het zou pas verrassend zijn geweest als onze e-mails níet zouden zijn onderschept.’ Wat ze schokkend vond‚ was dat de Amnesty-mails uit de grote massa werden gelicht en apart zijn bewaard. ‘We hebben regelmatig contact met mensen die gevoelige informatie met ons delen. Het kan levensgevaarlijk zijn als die informatie in verkeerde handen komt. GCHQ deelt regelmatig gegevens met buitenlandse veiligheidsdiensten‚ ook die van minder frisse regimes. Terwijl onze bronnen erop vertrouwen dat wij zorgvuldig omgaan met hun informatie.

Niet strafbaar

‘Het is bizar dat we er bij Amnesty rekening mee moeten houden dat de Britse overheid onze mails meeleest. Onze activiteiten zijn niet strafbaar en dus horen de veiligheidsdiensten of de politie er geen belangstelling voor te hebben.’

Volgens Amnesty zouden overheden alleen gericht communicatie mogen aftappen‚ bij mensen op wie een ‘redelijke verdenking’ rust van strafbare feiten. Ongerichte massasurveillance‚ waarbij de online communicatie en telefonie van willekeurige burgers wordt onderschept‚ schendt de privacy op ontoelaatbare wijze. Duidelijke wetgeving hierover kende Groot-Brittannië echter niet‚ waardoor onduidelijk bleef of massasurveillance wel was toegestaan. Logan: ‘En dus meende de regering dat ze haar gang kon gaan.’

Het zou eigenlijk pas verrassend zijn geweest als onze e-mails níet zouden zijn onderschept

Inmiddels mág ze dat ook: op 17 november nam het parlement de Investigatory Powers Act aan‚ een wet die zo’n beetje alles legitimeert waar de geheime diensten al jaren mee bezig waren. Logan: ‘In nog geen jaar tijd heeft het parlement deze wet erdoorheen gejast. Dat is heel snel voor zulke ingewikkelde materie. We hebben parlementariërs gevraagd te wachten op de uitspraak van het mensenrechtenhof in Straatsburg in onze zaak over massasurveillance‚ maar dat weigerden ze. Ik verwacht dat in de eerste helft van 2017 bekend wordt wanneer het hof met een oordeel komt. Misschien dat de wet dan aangepast moet worden. Als je de recente uitspraken van het hof over massasurveillance bekijkt‚ denk ik dat we een sterke zaak hebben.’

Bloedige aanslag

Als de Britse regering kan aantonen dat ze dankzij massasurveillance een bloedige aanslag in Londen heeft weten te voorkomen‚ zouden dan niet veel Britten het prima vinden dat de regering hun communicatie onderschept? Logan: ‘Het is de vraag hoe efficiënt het is om grote hoeveelheden mailverkeer van willekeurige burgers te verzamelen. Volgens deskundigen moeten inlichtingendiensten zich veel meer toespitsen op gerichte surveillance.

‘Los daarvan: volledige privacy en de grootst mogelijke veiligheid kunnen nooit naast elkaar bestaan’‚ zegt Logan. ‘Ze zullen altijd botsen. Maar je moet ergens een lijn trekken. Je kunt voortaan bij iedereen vanaf de geboorte een klein cameraatje plaatsen‚ en een chip in de arm. Dan weet de overheid waar iedere burger zich op elk moment bevindt en zal het aantal misdrijven sterk afnemen. We betalen daar dan wél een heel hoge prijs voor.

Natuurlijk is het belangrijk dat de overheid burgers beschermt tegen misdaad en geweld. Maar dat betekent niet dat veiligheidsdiensten al onze mails moeten kunnen meelezen

‘Natuurlijk is het belangrijk dat de overheid burgers beschermt tegen misdaad en geweld. Maar dat betekent niet dat veiligheidsdiensten al onze mails moeten kunnen meelezen. Die staatscontrole is een inmenging in ons dagelijkse leven die veel te ver gaat.’ Ze voegt toe: ‘Het is belangrijk dat iedereen goed begrijpt hoeveel macht de staat hierdoor krijgt. Wat doen we als partijen aan de macht komen die misbruik maken van de vergaarde en opgeslagen informatie? Sommige medewerkers en leden van Amnesty Duitsland‚ die de Stasi van dichtbij hebben meegemaakt‚ kunnen beter uitleggen dan ik waar dit toe kan leiden. Zij stuurden eerder dit jaar kaarten naar Theresa May‚ die toen nog minister van Binnenlandse Zaken was‚ met de oproep deze wet vooral niet aan te nemen.

Versleutelde mailprogramma’s

Zelf maakt Rachel Logan sinds een paar jaar anders gebruik van het internet. ‘Ik denk altijd heel goed na over wat ik in e-mails schrijf en wie er mee zou kunnen lezen. Zo geef ik niet te veel persoonlijke informatie. Ook maak ik gebruik van versleutelde mailprogramma’s en sms-diensten‚ zoals Signal. Maar ook daarmee moet je voorzichtig zijn: je weet niet hoe veilig die precies zijn.’ Verder zit Logan wel op Facebook‚ maar daar plaatst ze alleen berichten die ook echt openbaar mogen zijn. ‘Veel internetgebruikers wanen zich onbespied. Ze plaatsen iets op Facebook en denken dat alleen hun directe vrienden dat zien en dat een mailtje alleen door de ontvanger wordt gelezen. Dat is helaas een illusie.’

AIVD krijgt alle ruimte

De Nederlandse regering kwam eind oktober met een wetsvoorstel waarin inlichtingendiensten meer bevoegdheden krijgen. Als het parlement de wet aanneemt‚ mogen de AIVD en de MIVD massaal de online communicatie van willekeurige burgers onderscheppen. Amnesty noemt dat ‘de meest vergaande bevoegdheid’ die de Nederlandse diensten ooit hebben gehad. De vergaarde gegevens mogen ze vervolgens delen met buitenlandse diensten‚ ook die van repressieve regimes.

Volgens Amnesty creëert de nieuwe wet ‘schijnveiligheid’. ‘Het is belangrijk dat inlichtingendiensten doelgericht en efficiënt onderzoek doen naar personen of organisaties die een gevaar vormen’‚ schreven Amnesty-directeur Eduard Nazarski en Hans de Zwart‚ directeur van burgerorganisatie Bits of Freedom in een opiniestuk in Trouw. ‘Maar’‚ voegden ze toe‚ ‘die bevoegdheden hebben de diensten al.’

Volgens Nazarski en De Zwart zal de nieuwe wet de diensten dan ook niet slagvaardiger maken. ‘We moeten voorkomen dat we een onontwarbare hooiberg aan data over onschuldige burgers laten ontstaan en daarbij terloops onze verworven vrijheden weggeven’‚ schreven ze.
Zie www.amnesty.nl/surveillance.