Amena, een vrouw van in de zestig uit Koeweit, kreeg afgelopen zomer een telefoontje van een vriend: ‘Heb je gezien dat je naam in de Al-Kuwait al-Youm staat?’ vroeg hij. In deze officiële krant van de overheid was een lijst gepubliceerd met honderden namen van mensen van wie de Koeweitse nationaliteit was introkken. ‘Dat moest een vergissing zijn’, zegt Amena.
Maar een paar weken later kon ze geen geld meer overmaken en opnemen. Het lukte niet haar autoverzekering te verlengen en de app waarmee je in Koeweit zaken bij de overheid kunt regelen, vergelijkbaar met DigiD, was ineens niet meer toegankelijk. Niet veel later kreeg ze bericht dat haar dienstverband beëindigd was. ‘Mijn baas en collega’s waren verbaasd en vonden het erg voor me, maar konden niets voor me doen.’
Beter leven
In de jaren zestig was ze als baby met haar ouders naar Koeweit gekomen, een klein landje aan de Perzische Golf tussen Saudi-Arabië en Irak, waar net olie was gevonden waardoor er veel werk was. Hier kon het gezin een beter leven opbouwen dan in het arme Arabische land waar ze vandaan kwamen. Amena trouwde met een Koeweitse man, ze kregen kinderen en na tien jaar huwelijk mocht ze de Koeweitse nationaliteit aanvragen. Omdat je in Koeweit geen dubbele nationaliteit mag hebben, gaf ze haar oorspronkelijke nationaliteit op. Daardoor is ze nu staatloos geworden.
Amena gebruikt om veiligheidsredenen niet haar echte naam. Ze wil ook liever niet zeggen uit welk land ze komt en wat voor werk ze deed. Haar zoon Ahmad, ook niet zijn echte naam, legt uit: ‘Iedereen die openlijk over het onderwerp staatloosheid spreekt, belandt in de gevangenis.’ Zo werd in maart een vrouw wier Koeweitse nationaliteit was ingetrokken en die daarover haar beklag deed op sociale media, gearresteerd en gedeporteerd naar Egypte. Alleen Koeweitse activisten die naar bijvoorbeeld de VS of Engeland gevlucht zijn, durven zich uit te spreken, bijvoorbeeld via YouTube.
Weinig aandacht
Ik ken Ahmad uit de tijd dat ik in Koeweit woonde en werkte. Onlangs stuurde hij me een berichtje om te vertellen wat zijn moeder was overkomen. ‘Waarom is hier zo weinig aandacht voor in de internationale media?’, vraagt hij zich af. Hij denkt dat het veiliger is om te communiceren via mail en WhatsApp dan te videobellen. Hij is bang dat de geheime dienst dan mee kan luisteren. Na elk gesprek wist hij de conversatie.
Hij en zijn broers betalen nu de rekeningen van hun moeder, die een paar jaar geleden gescheiden is van hun vader. Ahmad is bij zijn moeder ingetrokken zodat hij minder kosten heeft. Zij moet regelmatig naar het ziekenhuis vanwege haar diabetes en hoge bloeddruk en vertelt: ‘Nadat mijn Koeweitse nationaliteit was ingetrokken, was mijn ID-kaart ook ongeldig geworden. Die had ik nodig om het ziekenhuis binnen te komen. Ik hoorde dat ik een gevangenisstraf van vijf jaar riskeer als ik die kaart toch gebruik. Mijn medicijnen kreeg ik daarna gelukkig van een bevriende dokter.’
Duizenden namen
Sinds de zomer van vorig jaar publiceerde de Koeweitse overheid wekelijks duizenden namen van mensen bij wie de nationaliteit is ingetrokken. Afgelopen maanden stonden er nog maar weinig namen in de overheidskrant, maar wel op sociale media. Koeweiti’s krijgen veel informatie via sociale media, met accounts waarvan onduidelijk is wie erachter zit. De overheid ontkent noch bevestigt deze berichten.
Van hoeveel mensen de nationaliteit nu is ingetrokken, is niet duidelijk. Wordt Vervolgd heeft de Koeweitse overheid gevraagd om hoeveel mensen het gaat, wat hiervan de reden is, hoeveel er nog gaan volgen en hoeveel staatloze burgers er nu zijn. Hier is helaas niet op geantwoord. Buitenlandse media schatten eerder dit jaar dat het om ruim 42 duizend mensen gaat. Mensen in Koeweit denken dat het er veel meer zijn.
‘Ik voel me vernederd, gestrest. Koeweit is mijn land. We hebben hier altijd goed geleefd’
‘Dit is extreem traumatisch voor de Koeweitse maatschappij’, zegt Claire Beaugrand van de University of Exeter, die in 2018 een boek schreef over de staatlozen in Koeweit, die ook wel bidoon (‘zonder’) worden genoemd: zonder nationaliteit. ‘Van de ene op de andere dag zijn ze staatloos geworden of hebben ze de rechten niet meer die verbonden zijn aan de Koeweitse nationaliteit’, licht ze toe. ‘Koeweitse burgers wachten met vrees af of hun naam gepubliceerd wordt op de lijst. De meeste Koeweiti’s kennen wel iemand die door deze maatregel getroffen is.’
Waarom trekt de overheid nu opeens van zoveel mensen de nationaliteit in? Onderzoeker Claire Beaugrand: ‘De overheid maakt een nieuw onderscheid tussen “authentieke Koeweiti’s” en alle anderen. Door de nationaliteit in te trekken, wordt in twijfel getrokken of die anderen wel bij de natie horen.’
De huidige emir, de heerser van het land, Sheikh Mishal Al-Ahmad Al-Jaber Al-Sabah, is sinds december 2023 aan de macht. Een maand na zijn aantreden kondigde hij de oprichting aan van een comité dat onderzoek doet naar het Koeweits staatsburgerschap en kort daarop verschenen de eerste namen in de krant. Officieel zegt de overheid fraude tegen te willen gaan: veel mensen zouden tegen de regels in de dubbele nationaliteit behouden hebben, onder valse voorwendselen een Koeweits paspoort bemachtigd hebben en misbruik maken van de sociale voorzieningen. In hoeveel gevallen dit daadwerkelijk gebeurd is, is onbekend. De Koeweitse nationaliteit geeft in ieder geval veel privileges: een hoger salaris, een paspoort waarmee je makkelijk reist, een rentevrije hypotheek, je kinderen mogen op meer plekken werken en je mag ook na je pensioen in het land blijven.
In toespraken benadrukken de emir en de minister van Binnenlandse Zaken het belang van de nationale identiteit. In het land wonen namelijk veel arbeidsmigranten: 3,5 miljoen van de 5 miljoen inwoners. Er zijn dus maar 1,5 miljoen burgers mét de Koeweitse nationaliteit. Duizenden buitenlandse vrouwen trouwden de afgelopen decennia met Koeweitse mannen.
Reactie Verenigde Naties
‘We zijn erg bezorgd over dit intrekken van de nationaliteit in Koeweit’, reageert Seif Magango van het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties. ‘Vooral bij mensen die hun eerdere nationaliteit hebben afgestaan. Dit heeft ernstige gevolgen voor hun economische, sociale, culturele en politieke rechten. Ze kunnen dit besluit niet aanvechten bij de rechter, wat ons ook zorgen baart.’
Ook zegt hij: ‘Het met terugwerkende kracht intrekken van de nationaliteit van personen die eerder genaturaliseerd zijn, en daarnaast van hun nakomelingen, roept ernstige zorgen op over de mensenrechten. Het internationaal recht stelt dat de nationaliteit van een vrouw niet automatisch beïnvloed mag worden door een huwelijk of een scheiding. We hebben de regering van Koeweit opgeroepen de nationaliteitswetgeving te herzien om ervoor te zorgen dat deze voldoet aan internationale mensenrechtennormen en om duurzame oplossingen te overwegen om staatloosheid te voorkomen.’
Buitenlandse vrouwen
Veel mensen bij wie de nationaliteit nu ingetrokken is, zijn vrouwen van buitenlandse afkomst, getrouwd met Koeweitse mannen. Ook zijn er mensen bij die vanwege een bijzondere prestatie voor het land de nationaliteit gekregen hadden, zoals succesvolle sporters, bekende acteurs, gespecialiseerde artsen, CEO’s en artiesten als de populaire zangeres Nawal al-Kuwaitia, die uit de bidoon-gemeenschap komt en daarna uit protest haar bijnaam ‘de Koeweitse’ liet vallen. Vervolgens verloren ook andere Koeweiti’s hun nationaliteit, zelfs mensen die al lange tijd overleden zijn. Koeweitse mannen geven hun nationaliteit door aan hun kinderen, dus als hun nationaliteit ingetrokken wordt, raken hun kinderen en kleinkinderen vervolgens ook staatloos.
Volgens Amnesty International en Human Rights Watch waren er voordat de overheid recent begon de nationaliteit van mensen in te trekken al ruim 100 duizend mensen in Koeweit staatloos, het grootste aantal in de regio. Beaugrand: ‘Er is geen consensus over het exacte aantal en volgens de bidoon zelf wordt hun aantal erg onderschat.’ Ook in de Verenigde Arabische Emiraten, Qatar en Saudi-Arabië zijn veel staatloze burgers, vertelt ze.
Grote angst
Amena en haar zoon kennen veel mensen in dezelfde situatie. Ze vroegen aan een aantal lotgenoten of ze ook hun verhaal wilden doen, maar iedereen was te bang. Een vrouw uit een westers land, wier stiefdochters onlangs staatloos werden, reageert wel. Ze werkte jaren in Koeweit en is nu weer terug in haar eigen land. Haar man is al zijn hele leven staatloos en kon haar dus ook niet de Koeweitse nationaliteit geven. ‘Op zijn geboortecertificaat staat “Koeweiti”’, vertelt ze. ‘Zijn vader was bezig de nationaliteit aan te vragen toen hij plotseling overleed.’
De vrouw noemt zich ‘activist voor de staatloze burgers’ en ze maakt duidelijk dat haar naam, nationaliteit en beroep absoluut niet vermeld kunnen worden. ‘De autoriteiten kunnen er dan makkelijk achter komen wie ik ben en dan zal mijn man zeker zijn baan verliezen.’ In tegenstelling tot veel andere staatloze Koeweiti’s heeft hij een goede baan. Haar man heeft een aantal kinderen uit een eerder huwelijk die ook allemaal staatloos zijn. De dochters trouwden met een Koeweitse man en verkregen zo de nationaliteit, maar ook die werd dus recent ingetrokken.
Vast in Koeweit
Hoe staatloze burgers in Koeweit behandeld worden, hangt erg af van hun connecties. Zo konden sommige bidoon, onder wie deze man, eerder tijdelijke paspoorten krijgen. Hij was van plan bij zijn vrouw in het westerse land te gaan wonen, maar afgelopen zomer werd plotseling zijn paspoort ingenomen, net als van de andere bidoon. ‘Tienduizenden mensen zitten vast in Koeweit’, zegt zijn vrouw. ‘Als de Koeweiti’s ze niet willen, waarom houden ze ze dan gevangen? Deze situatie kan niet doorgaan zo.’
De vrouw heeft veel vriendinnen die getrouwd zijn met Koeweiti’s. ‘Gelukkig hadden ze, ondanks het feit dat het tegen de regels is, hun oorspronkelijke nationaliteit behouden.’ Geen van allen durft erover te vertellen. ‘Ze zijn bang dat de overheid de spyware Pegasus van de Israëli’s heeft gekocht. Dat zou wel eens kunnen kloppen.’
Onzekere toekomst
Veel vrouwen in deze situatie kregen vervolgens, na een aankondiging van de minister van Binnenlandse Zaken, een nieuwe identiteitskaart. Daarin staat bij nationaliteit: ‘Koeweitse behandeling’. Dat wil zeggen dat ze alle privileges hebben die horen bij de Koeweitse nationaliteit, zoals Amena die nu verloren is.
Zo ook een vrouw uit een ander Europees land, een veertiger die met een Koeweitse man getrouwd is en met wie ik toen ik in Koeweit woonde een cursus Koeweits Arabisch volgde. ‘Het hangt af van het land waar je vandaan komt of je staatloos wordt’, vertelt ze. ‘Voor de meeste westerlingen, zoals ik, geldt dat je je nationaliteit terugkrijgt als je een nieuw paspoort aanvraagt, maar de vrouwen uit andere Arabische landen kunnen hun oorspronkelijke nationaliteit niet terugkrijgen.’
Net als veel andere westerse vrouwen in deze situatie had ze besloten haar oorspronkelijke nationaliteit niet terug te vragen, omdat ze daarmee haar pensioen en andere toelagen en privileges verliest. Maar later kondigde de overheid aan dat iedereen verplicht is de oude nationaliteit terug te vragen en voor oktober – later werd dat veranderd in september – bewijs moet laten zien dat dit proces in gang is gezet. Vanaf die datum waren de identiteitskaarten met de vermelding ‘Koeweitse behandeling’ ook niet meer geldig. Ze vindt het frustrerend, maakt zich zorgen om de toekomst en zegt: ‘Niets is zeker hier. We weten niet wat er gebeurt als er over een paar jaar weer een andere regering is.’
In Nederland
Het Bureau van de Hoge Commissaris voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties had in 2014 het doel om binnen tien jaar een einde te maken aan staatloosheid in de wereld. Er zijn echter wereldwijd nog altijd ruim 4,4 miljoen staatlozen.
Ook in Nederland wonen staatloze mensen. Maar liefst 30 duizend mensen staan geregistreerd als staatloos of met ‘nationaliteit onbekend’. Staatlozen die niet met documenten kunnen aantonen dat zij staatloos zijn, kunnen sinds 2022 een uitspraak van de rechter krijgen over hun status. ‘Vastgestelde staatloosheid’ geeft aan deze mensen meer rechten. Zo kunnen ze een reisdocument aanvragen en via een versoepelde regeling Nederlander worden.
Vreemde plek
Amena nam vorig jaar contact op met advocaten in het land van haar ouders om te vragen of ze haar oorspronkelijke nationaliteit terug kon krijgen. Ze kreeg verschillende antwoorden, maar het zou sowieso ingewikkeld worden. ‘Wat als de emir terugkomt op zijn besluit?’, zegt ze, ‘of de emir na hem? De huidige emir is halverwege de 80. Ik ben ook bang dat ik, als ik mijn oorspronkelijke nationaliteit terug heb, geen verblijfsvergunning meer krijg hier omdat ik gescheiden ben en mijn kinderen boven de 18 zijn.’
‘Terug’ naar het land van haar ouders ziet ze niet zitten. ‘Het is een vreemde plek voor mij.’ Ahmad is bang dat ook kinderen met een buitenlandse ouder, zoals hijzelf, hun nationaliteit gaan verliezen. ‘De autoriteiten doen wat ze willen.’ Zijn moeder slikt antidepressiva en kalmeringstabletten en blijft zo veel mogelijk binnen. ‘Mijn leven is veranderd’, zegt ze. ‘Ik ben zo in de war. Ik voel me vernederd, gestrest. Koeweit is mijn land. We hebben hier altijd goed geleefd.’
Haar zoon vertelt nog, vlak voor publicatie: ‘De laatste weken hoor ik meer kritische geluiden hierover op sociale media. Directe kritiek leveren is niet mogelijk, maar mensen hebben het wel over onrechtvaardigheid en de afbraak van de samenleving.’
