‘Er komt een moment dat je de vraag moet stellen of de bevolking van een land nog voordeel heeft van het lidmaatschap van de Raad van Europa. In het geval van Azerbeidzjan zie ik dat voordeel niet’‚ zegt Nils Muiznieks‚ Commissaris voor de Rechten van de Mens‚ in het versleten gebouw van de Raad van Europa in Straatsburg.
Hij is bezig met zijn laatste maanden in functie als Wordt Vervolgd hem eind januari spreekt. Veroordelende uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens – ook deel van de Raad van Europa – worden simpelweg genegeerd door Azerbeidzjan‚ schetst hij. Mensen die samenwerken met instellingen als de Raad van Europa belanden in de gevangenis of worden het land uitgezet. ‘Alleen op papier is nog sprake van mensenrechtenbeleid’‚ zegt Muiznieks over het land dat tevens een centrale rol vervult in een reeks corruptieschandalen die de raad al bijna een jaar in zijn greep houdt.
Gefêteerd met horloges
Leden van de Parlementaire Vergadering – het hoogste orgaan van de Raad van Europa – werden door Azerbeidzjan gefêteerd met horloges‚ MacBooks‚ kisten kaviaar‚ dure reisjes en geldbedragen die soms in de miljoenen liepen. In ruil daarvoor stelden rapporteurs gunstige rapporten samen over de mensenrechtensituatie in het land. Dat blijkt onder andere uit onthullingen in The Guardian vorig jaar. Ook een kritisch rapport over politieke gevangenen was in 2013 in ruil voor giften weggestemd door een meerderheid van de Parlementaire Vergadering. Zo werd Azerbeidzjan‚ al jaren op dictatoriale wijze geleid door president Ilham Aliyev‚ nog nooit werkelijk ter verantwoording geroepen door de Parlementaire Vergadering. Inmiddels loopt een extern onderzoek en de verwachting is dat nog meer parlementariërs worden ontmaskerd.
Ik heb me soms wel heel eenzaam gevoeld
Een dergelijke crisis deed zich niet eerder voor bij de Raad van Europa‚ die in 1949 werd opgericht door tien landen met als doel het bevorderen van democratie en de rechtsstaat‚ en de bescherming van mensenrechten. De Raad heeft tegenwoordig 47 lidstaten – alle landen van Europa‚ inclusief Rusland‚ Turkije en de landen van de Kaukasus. Alleen Kazachstan‚ Wit-Rusland en Vaticaanstad zijn geen lid. Azerbeidzjan trad toe in 2001.
Niet verbaasd
Muiznieks was ‘zeker niet verbaasd’ toen hij voor het eerst over de omkooppraktijken hoorde. ‘Direct na mijn benoeming viel het me al op dat er veel lobbyisten uit Azerbeidzjan rondliepen in de wandelgangen. Ik ervaarde dat‚ zacht gezegd‚ toen direct als nogal opmerkelijk’‚ vertelt hij. ‘In de daaropvolgende jaren heb ik me soms wel heel eenzaam gevoeld.’ In tegenstelling tot andere organen van de Raad van Europa‚ zoals de Parlementaire Vergadering‚ stelde Muiznieks mensenrechtenschendingen uit Azerbeidzjan wél scherp aan de kaak in zijn eigen rapporten en persverklaringen. Niemand heeft hem proberen om te kopen. ‘Maar ik ben wel fel en persoonlijk aangevallen door vertegenwoordigers van het Azerbeidzjaanse bewind‚ telkens met de onuitgesproken belofte dat die aanvallen stoppen als ik stop met kritiek uiten.’ Hij lacht. ‘Volledig kansloos uiteraard. Ik ben dan ook altijd met volle kracht doorgegaan.’
Het viel me al snel op dat er veel lobbyisten uit Azerbeidzjan rondliepen in de wandelgangen
Die volle kracht valt nogal tegen volgens Leyla Yunus‚ een van de bekendste mensenrechtenactivisten uit Azerbeidzjan. ‘In de afgelopen maanden zijn zes politieke gevangenen gestorven in de gevangenis’‚ vertelde ze telefonisch‚ voorafgaand aan het gesprek met Muiznieks. Na haar vrijlating in 2015 kreeg Yunus samen met haar man politiek asiel in Nederland. ‘De Raad van Europa‚ inclusief meneer Muiznieks‚ heeft hierover met geen woord gerept. Dat is nogal teleurstellend.’
Ernstig begrotingstekort
‘Onze middelen zijn beperkt‚ daardoor moeten we soms pijnlijke keuzes maken’‚ verzucht Muiznieks. ‘Zo wordt de situatie in Azerbeidzjan overschaduwd door de dramatische ontwikkelingen in een land als Turkije.’ Bovendien kondigde de secretaris-generaal van de Raad van Europa onlangs grote bezuinigingen aan‚ waardoor het kantoor van de mensenrechtencommissaris waarschijnlijk ook moet inkrimpen. De organisatie kampt met een ernstig begrotingstekort‚ onder andere doordat Turkije sinds begin dit jaar weigert een deel van zijn contributie te voldoen. De reden: de uitreiking van een onderscheiding aan een Turkse mensenrechtenactivist door de Raad van Europa. ‘Ik heb al een kleine staf van nog geen dertig functionarissen. Met nog minder mensen wordt het moeilijk om het werk goed te doen.’
Corruptieschandaal
Muiznieks is zelf kind van politieke vluchtelingen uit Litouwen. Zij zaten zes jaar in een opvangkamp in Duitsland alvorens naar de Verenigde Staten te emigreren‚ waar hij werd geboren. ‘Natuurlijk speelt die achtergrond een bepalende rol in mijn leven. Wij waren deel van de Litouwse vluchtelingengemeenschap en ik weet wat het betekent als je het gevoel hebt er niet helemaal bij te horen. Door de verhalen van mijn ouders wist ik dat een leven in vrijheid niet vanzelfsprekend is.’ Even later stelt hij vast dat het draagvlak voor het mensenrechtensysteem van de Raad van Europa onder de Europese bevolking afneemt. Het corruptieschandaal maakt de situatie er bepaald niet beter op. De crisis in Oekraïne zorgde al voor verscherpte tegenstellingen tussen oost en west en gewapende confrontaties‚ met meer dan tienduizend doden. ‘Maar geen enkele kwestie heeft het draagvlak voor mensenrechten in Europa zo ondermijnd als de crises rond migratie.’
Wat politici jullie ook vertellen‚ de waarheid is dat die migratiestromen simpelweg niet te stoppen zijn; je kan ze alleen goed managen
Miljoenen Europeanen stemmen op politieke partijen die pleiten voor het zo veel mogelijk tegenhouden van migranten en zijn bereid daarbij mensenrechtenprincipes op te offeren‚ stelt Muiznieks vast. Voor deze burgers heeft hij een boodschap: ‘Wat politici jullie ook vertellen‚ de waarheid is dat die migratiestromen simpelweg niet te stoppen zijn; je kan ze alleen goed managen. Dat doen we met het filter van onze mensenrechtenstandaarden. Daarmee bepaal je wie een vluchteling is en dus mag blijven en wie niet’‚ zegt Muiznieks druk handgebarend.
Tijdbom
‘Vervolgens moeten die mensen wel de kans krijgen zo snel mogelijk en op goed doordachte wijze te integreren. Zo zullen onze samenlevingen ook hun sociale cohesie behouden‚ gaan deze mensen belasting betalen‚ onze talen leren en zorgen we er samen voor dat het werkt. Als we vooral proberen vluchtelingen tegen te houden en daar vervolgens niet in slagen‚ schieten we onszelf in de voet. Als je mensen segregeert‚ creëer je een tijdbom in onze samenleving’‚ Migranten die zich niet verbonden voelen met de hen omringende samenleving hebben immers eerder de neiging zich tegen diezelfde samenleving af te zetten en radicale ideeën te omarmen.
jagen mensen al jaren angst aan met gemanipuleerde cijfers en met naargeestige stereotypen over migranten
Veel politici spelen volgens de mensenrechtencommissaris ‘een ongekend kwalijke rol’ in discussies over migratie. ‘Niet alleen rechtse populisten‚ maar ook zogenaamde mainstreampolitici jagen mensen al jaren angst aan met gemanipuleerde cijfers en met naargeestige stereotypen over migranten‚ vooral uit electorale overwegingen.’
De afgelopen jaren uitte Muiznieks ook scherpe kritiek op de Nederlandse politiek‚ onder andere vanwege het opsluiten van uitgeprocedeerde asielzoekers in gevangenissen. Tijdens een bezoek in 2014 aan Nederland hamerde Muiznieks er bij bewindslieden op dat vooral ook het opsluiten van kinderen in strijd is met mensenrechten.
Als je mensen segregeert‚ creëer je een tijdbom in onze samenleving
Afgelopen december gaf hij minister Ollongren van Binnenlandse Zaken tijdens een gesprek in Straatsburg een flinke tik op de vingers. Nederlandse overheden schieten onder andere tekort bij het op structurele basis meewegen van mensenrechten in hun beleid. Zo komen privacyrechten ernstig in het gedrang bij antiterrorismemaatregelen. Het in 2013 opgestelde Nationaal Actieplan Mensenrechten‚ dat ervoor moet zorgen dat mensenrechten wél structureel worden meegewogen‚ is door achtereenvolgende bewindslieden ‘om electorale redenen’ ‘ernstig verwaarloosd’.
Levensgevaarlijke weg
Tegelijkertijd klinkt vanuit steeds meer landen de roep om mensenrechten- en vluchtelingenverdragen te herzien of te beperken. Zo stelt de VVD in haar verkiezingsprogramma voor om verdragen en besluiten van internationale organisaties niet langer directe gelding te geven op nationaal niveau. Als het gaat om de interpretatie van mensenrechten moeten politici het laatste woord hebben‚ omdat die democratisch gekozen zijn‚ zegt de VVD. ‘Dat lijkt me een levensgevaarlijke weg’‚ reageert Muiznieks. Maar het is vooral ook overbodig’‚ zegt hij‚ verwijzend naar het Europese Hof voor de Rechten van de Mens‚ dat deel is van de Raad van Europa en verdragen mede aan de hand van de actuele omstandigheden interpreteert. ‘Als je begint te morrelen aan het mensenrechtensysteem‚ zou het weleens kunnen instorten. De waarheid is dat die schreeuwende politici dan met lege handen staan. Het alternatief voor het huidige systeem is chaos.’
Veel lawaai maken
‘Het is de mooiste‚ maar ook de meest onmogelijke baan van Europa‚ die je ’s avonds niet even van je aflegt’‚ blikt Muiznieks terug op de afgelopen jaren. Wat hij hierna gaat doen weet hij nog niet. Op de vraag of zijn werk hem de afgelopen jaren weleens naar de keel greep‚ laat hij voor het eerst in het gesprek een lange stilte vallen. ‘Zeker wel. Bijvoorbeeld toen ik mensenrechtenverdedigers opzocht in de gevangenis. Dat raakt me persoonlijk‚ want dit zijn mijn vrienden. Deze mensen zijn de partners van mijn kantoor’‚ zegt de mensenrechtencommissaris met een lichte trilling in zijn stem. ‘De ene week staan ze nog in mijn kantoor en een week later moet ik ze opzoeken in de gevangenis waar ze zitten op basis van verzonnen aanklachten. Dat is iets vreselijks om te zien. Maar ik kan het me niet veroorloven om in het openbaar te huilen. Op zo’n moment moet ik opkomen voor hun zaak en zo veel mogelijk lawaai maken.’
Weerstaan
Een dag na ons gesprek wordt bekend dat in plaats van een gedoodverfde Franse kandidaat de Bosnische Dunja Mijatovic – een expert op het terrein van mediavrijheid – door de Parlementaire Vergadering is gekozen als nieuwe mensenrechtencommissaris‚ die per 1 april zal aantreden. Muiznieks heeft wel een advies voor zijn opvolger: ‘Houd met elke vezel in je lichaam vast aan je onafhankelijkheid. Politici zullen steeds proberen die te ondermijnen’‚ waarschuwt hij. ‘Bijvoorbeeld door tijdens inspecties aan te dringen op gezamenlijke persconferenties. Dat moet je allemaal weerstaan. Er is niemand die zich zo keihard kan uitlaten over de situatie in een land. Alle anderen zijn ondergeschikt aan iemand of laten ook andere belangen meewegen. Jij bent de enige die uitsluitend mensenrechten op het oog heeft. Dat is de kracht van deze functie.’
NAAM Nils Muiznieks GEBOREN in 1964 in Los Angeles KIND VAN politieke vluchtelingen uit Litouwen STUDEERDE summa cum laude politicologie af aan Princeton en PROMOVEERDE aan Berkeley NAM DEEL AAN het omverwerpen van het communistische bewind en werd in EEN ONAFHANKELIJK LITOUWEN directeur van het Letse Centrum voor Mensenrechten DEED AFSTAND van zijn Amerikaanse nationaliteit WERD in 2002 minister van Sociale integratie‚ antidiscriminatie en minderheidsrechten in Litouwen VERVULT vanaf 2012 de functie van Commissaris voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa
