Guno Jones was op 4 mei níét op de Dam en ook niet bij de alternatieve dodenherdenking op het Malieveld in Den Haag. Nee, de hoogleraar was die dag te vinden op het Anton de Komplein in Amsterdam-Zuidoost. Hij gaf een lezing, waarin hij vanuit dekoloniaal perspectief naar de herdenking keek. ‘Ik heb een parallel getrokken tussen genocides in het verleden en in het heden. Want wat is de betekenis van herdenken als we het niet kunnen koppelen aan het nu?’ 

Jones wilde de dwarsverbanden laten zien tussen kolonialisme, de Holocaust en de genocide in Gaza. En dat aan de hand van het verhaal van schrijver, activist en verzetsstrijder Anton de Kom (1898-1945). Die kwam in Suriname in opstand tegen de koloniale macht en in Nederland tegen de Duitse bezetter. Op 47-jarige leeftijd stierf hij in concentratiekamp Sandbostel. ‘Hij was iemand die zich steeds afvroeg: wie wordt er in welke context onderdrukt en onrecht aangedaan’, legt Jones uit. ‘Daarom denk ik dat hij zich vandaag de dag ook druk zou maken om de genocide in Gaza.’ 

Twee dagen na de lezing zitten we tegenover elkaar in een vergaderruimte van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Jones formuleert zorgvuldig, sluit af en toe zijn ogen en legt regelmatig zijn hoofd in zijn handen. Interviews geeft hij zelden; hij treedt niet graag op de voorgrond. Bovendien is hij voorzichtig, uit angst dat zijn woorden worden verdraaid. ‘Zeker in deze tijd.’ 

Anton de Kom

Sinds eind 2023 bekleedt Jones de Anton de Kom-leerstoel aan de VU. Doel is onderzoek naar het koloniale verleden van Nederland en de doorwerking ervan in het heden. Als onderdeel daarvan onderzoekt Jones op dit moment de rol van het koningshuis binnen dat koloniale verleden, en doet hij een tweede onderzoek gericht op de juridische geschiedenis van de slavernij.  

De leerstoel werd in het leven geroepen nadat de Tweede Kamer de toenmalige regering in 2021 had verzocht met een ‘ruiterlijk gebaar’ te komen ‘waarin het foutieve handelen van de toenmalige overheid inzake Anton de Kom ondubbelzinnig wordt erkend’. De excuses die minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra in 2023 namens het kabinet aan de familie De Kom aanbood en de financiering van de leerstoel, waren onderdeel van dat gebaar.  

Lees ook: Advocaat Liesbeth Zegveld: ‘Ook Nederland is verantwoordelijk voor wat er in Gaza gebeurt’ Interview 1 februari 2024

Zo kreeg Anton de Kom na decennia eindelijk eerherstel. Inmiddels is hij opgenomen in de Canon van Nederland en is zijn verhaal onderdeel geworden van het Nederlandse onderwijs. Hij kreeg een standbeeld, een plein en zijn boek Wij slaven van Suriname werd opnieuw uitgegeven – Amsterdammers konden het begin dit jaar gratis krijgen. 

Hoe kijkt Jones terug op die excuses aan de familie van De Kom? En hoe zit het met de excuses die toenmalig premier Mark Rutte en koning Willem-Alexander aanboden voor het Nederlandse slavernijverleden? Rutte zei destijds: de excuses zijn ‘geen punt, maar een komma’. Wat is er sindsdien gebeurd? En wat betekent die komma nou precies? 

Repressieve tolerantie

Symboliek – zoals een herdenking of excuses – is belangrijk, vindt Jones. ‘Maar als symboliek een vorm van verschoning van het verleden is, zonder dat het consequenties heeft voor het heden, dan heeft het eigenlijk een soort repressieve functie.’ In de jaren zeventig heette dat repressieve tolerantie. ‘Je staat iets toe of erkent iets, maar dat heeft eigenlijk alleen als doel om het daarna meteen af te sluiten’, legt hij uit. ‘Dat mag natuurlijk niet zo zijn.’ 

Er is nu misschien meer bewustzijn over het koloniale verleden dan tien jaar geleden, zegt Jones. ‘En daar hebben de excuses aan bijgedragen. Maar er is nog té weinig bewustzijn over de doorwerking van het slavernijverleden. De vraag is: hoe moet je die excuses vertalen naar het heden? En dan zie ik allerlei systemische ongelijkheden die niet worden geadresseerd. Dat is dus de beperktheid van die erkenning, het is vooral symbolisch. Beleid en politieke keuzes zijn er nadrukkelijk van losgekoppeld, koloniale patronen worden niet bevraagd. Denk bijvoorbeeld aan institutioneel racisme, etnisch profileren door de politie, de toeslagenaffaire of het huidige migratiebeleid.’  

‘In de koloniale tijd was het ook zo dat de mobiliteit van mensen uit het Westen toegestaan was, terwijl mensen uit de gekoloniseerde gebieden op hun plek gehouden werden of verplaatst werden. In ieder geval werd hun mobiliteit volledig gecontroleerd. Vandaag de dag zie je dat vooral mensen uit de Global South onder een heel restrictief visumbeleid vallen. Nederland heeft bijvoorbeeld een heel streng visumbeleid voor mensen met de Surinaamse nationaliteit, terwijl de uitgebuite gekoloniseerde bevolking eeuwenlang heeft bijgedragen aan de economie van Nederland. Dus je ziet dat die mobiliteitspatronen uit de koloniale tijd eigenlijk worden voortgezet, alleen in een nieuwe vorm.’  

Herstelbetalingen

Maar de doorwerking van het slavernijverleden gaat niet alleen over migratie, benadrukt Jones. ‘Het gaat ook echt over materiële ongelijkheid.’ Wat dat betreft vindt hij het ‘opmerkelijk’ dat herstelbetalingen bijna altijd ‘geridiculiseerd worden’. ‘Dat er gelijk gezegd wordt: nee, dat kunnen we niet doen, het is te lang geleden.’  

‘Het wordt eigenlijk buiten de discussie van “achter de komma” gehouden. Symbolische erkenning is tot daaraan toe – we doen een instituutje hier, een instituutje daar – maar als het gaat om structurele, materiële kwesties, dan zie je een enorme terughoudendheid. De voormalige Engelstalige, Franstalige en Nederlandstalige Caraïbische kolonies, verenigd in de CARICOM, pleiten al jaren voor reparations. Maar in Europa zijn herstelbetalingen geen onderdeel van serieus politiek debat en als er over gesproken wordt dan is dat altijd binnen de context van ontwikkelingshulp. Het is nog steeds een soort taboe-onderwerp.’ 

‘Het slavernijverleden is erfgoed van ons allemaal’

Nu de PVV zo groot is heeft Jones er weinig vertrouwen in dat dat binnenkort gaat veranderen. De partij heeft zelfs in haar verkiezingsprogramma staan dat de excuses voor het slavernijverleden ingetrokken moeten worden. ‘Het huidige kabinet is in een aantal opzichten koloniaal’, aldus Jones [voor de val van het kabinet, red.]. ‘In het demoniseren, in het vijanddenken, in het racistische discours.’ 

Dat ziet hij ook terug in het debat over Gaza. ‘Het lijkt alsof de morele lessen van de Tweede Wereldoorlog losgekoppeld worden van hedendaagse genocides, die heel duidelijk een koloniaal karakter hebben. Israël is onderdeel van een vestigingskoloniaal project, wat onder meer inhoudt dat de Palestijnse bevolking werd verdreven van haar woongebied. Dat is eigenlijk heel lang buiten het bewustzijn van de westerse samenleving gehouden. Daardoor heeft er nooit een morele en politieke reflectie plaatsgevonden over wat zich daar aan het ontvouwen is.’ 

‘De machtigste natiestaten ter wereld plaatsen het internationaal recht nu buitenspel, terwijl ze zelf ook betrokken waren bij de totstandkoming ervan. Dat zou je kunnen zien als een uitdrukking van het koloniale karakter van het heden. Omdat de verdragen die na de oorlog zijn opgesteld om genocide te voorkomen, kennelijk niet voor iedereen gelden.’ 

Repressie

Jones maakt zich zorgen om de reacties op sommige protesten tegen het geweld in Gaza. ‘Het klimaat wordt steeds repressiever’, zegt hij. ‘Je ziet het eigenlijk op allerlei niveaus, in de politiek, maar ook in de berichtgeving over Gaza. Veel journalisten willen zich nog steeds niet verhouden tot al die onafhankelijke experts die zeggen: er vinden oorlogsmisdaden plaats, misdaden tegen de menselijkheid en genocide.’  

Op zijn eigen universiteit speelt het ook. Zo werd begin april bij de VU, net als bij andere universiteiten, een gebouw bezet door studenten om te demonstreren tegen de samenwerking met Israëlische universiteiten die bijdragen aan het geweld in Gaza. ‘De studenten waren vreedzaam. Wat doet de universiteit? De politie bellen’, zegt Jones. 

‘Ook collega’s zijn terughoudend om zich uit te spreken over Gaza. Ik zie een vrij grote angst. En niet zonder reden, want de politie ging zelfs langs bij mensen die demonstreerden. Dus er wordt een sfeer van angst en intimidatie gecreëerd die normaal gesproken onderdeel is van totalitaire regimes. Je moet voorzichtig zijn met wat je zegt en hoe je het zegt.’ 

Volgens Jones moeten mensen zich realiseren dat de ultieme consequentie van rechts-populisme is ‘dat de Nederlandse democratie beëindigd wordt’. ‘Die manier van denken duldt geen tegenspraak. De democratie heeft op zichzelf geen betekenis voor dit soort partijen, maar het is een instrument voor een antidemocratische maatschappij.’ 

Humaniseren

Met dat in het achterhoofd: hoe zou Anton de Kom naar deze tijd kijken? ‘Ik denk dat hij enorm zou schrikken’, zegt Jones. ‘Hij wilde een samenleving gebaseerd op zorgzaamheid en solidariteit, in plaats van uitsluiting, hiërarchie, afzondering en zuiverheid. Een samenleving die gestoeld is op een economisch systeem dat die waarden bevordert. De Kom was een marxist. Hij zag heel duidelijk de relatie tussen kolonialisme en het ontstaan van de raciaal-kapitalistische wereldorde.’ 

De slavernij was een belangrijke fase in de vorming van die wereldorde, zegt Jones. ‘De hele logica was: je gaat naar een gebied, je eigent het je toe, je gaat er aan grootschalige plantagelandbouw doen, je claimt de eigendomsrechten  op de lichamen van slaafgemaakten en je maakt de winsten over naar het moederland. Dat is een integraal onderdeel geworden van het kapitalisme. Het is een bepaalde omgang met natuur en mens die toen ontstaan is, waar we nu nog steeds de doorwerking van voelen. Het is geen duurzaam systeem.’ 

De les die Jones trekt uit het werk van De Kom is dat we ‘een voortdurende opdracht hebben om de samenleving te humaniseren’. ‘Activisme is daarbij heel belangrijk. Dat moeten we niet onderschatten.’ 

Keti Koti

Op 1 juli wordt met Keti Koti de afschaffing van de slavernij herdacht. Vorig jaar was er niemand namens de Tweede Kamer bij de herdenking in het Oosterpark, omdat er ophef was over de aanwezigheid van Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV). Traditiegetrouw legt de Kamervoorzitter een krans, maar Bosma was niet welkom vanwege uitspraken in het verleden. Als PVV-parlementariër sprak hij over ‘slavernijgedram’ en noemde hij Tula, de leider van de slavenopstand van 1795 op Curaçao, een crimineel.  

‘Als je kijkt naar de huidige politiek, dan zegt een deel van de bevolking: we moeten niks met dat verleden te maken hebben. Terwijl 1 juli eigenlijk over de samenleving als geheel gaat. Niet alleen over mensen die een genealogische relatie hebben met slaafgemaakten. Iedereen is nazaat, iedereen is onderdeel van die koloniale geschiedenis, al heeft iedereen wel een verschillende positie daarin ingenomen, in de voordelen en nadelen van het koloniale project. Volgens extreemrechts is het erfgoed van een specifieke groep, die ze het liefst negeren, die ze niet zien als echte Nederlanders. Maar het slavernijverleden is erfgoed van ons allemaal. Uiteindelijk gaat het over eerste- en tweederangs burgerschap. En hoe je de Nederlandse identiteit en Nederlanderschap definieert.’ 

Gelukkig is er ook een deel van de bevolking die dat wel inziet, zegt Jones. ‘Er is met de excuses voor het slavernijverleden echt wel iets veranderd’, vindt hij, ‘maar het is dus allemaal nog heel fragiel. De herdenking op 1 juli heeft op dit moment nog niet dezelfde status die 4 en 5 mei hebben. Misschien is het tijd dat daar verandering in komt. Maak van de afschaffing van de slavernij een nationale herdenkingsdag.’