Op de grote markt in Kabul, de hoofdstad van Afghanistan, handhaaft een Taliban-strijder de orde met een knuppel. Aan zijn schouder hangt een automatisch geweer. Een kledingverkoper krijgt een tik, omdat hij zijn koopwaar illegaal heeft uitgestald op een brug. Even verderop slaat de Taliban-strijder, met sluik haar en een lange baard, een deuk in een verkeerd geparkeerde auto. Een bejaarde vrouw, die niet de verplichte sluier maar een hoofddoek draagt, ontloopt een tik en krijgt alleen een berisping.
Overal in Kabul patrouilleren gewapende Taliban-strijders. Naast de openbare orde handhaven ze de islamitische zeden. Op vrijdag, de heilige dag in de islam, controleren ze of alle mannen naar de moskee gaan. Parken zijn verboden voor vrouwen, om te voorkomen dat ze daar gezellig afspreken met mannen. Luisteren naar muziek mag ook niet. Maar veel Afghanen doen het stiekem, bijvoorbeeld in de auto. Als ze een Taliban-checkpoint naderen zetten ze even het volume naar beneden. Zelf muziek maken is al helemaal geen optie. De Taliban hebben instrumenten in beslag genomen en vernietigd.
Zweepklappen in het stadion
‘Protesteren is gevaarlijk’, zegt restauranthouder Tariq (29). Iedereen in Afghanistan is bekend met de onberekenbare en agressieve manier waarop de extremisten het land besturen. De angst zit diep. Wie regels overtreedt, wordt in elkaar geslagen. Meestal gebeurt dat achter gesloten deuren in een gevangenis van de Taliban, maar het komt ook voor dat opgepakte Afghanen publiekelijk worden afgeranseld in een sportstadion. ‘Arrestanten krijgen dan klappen met een zweep’, zegt Tariq. ‘Soms verzamelen de Taliban mannen op straat om verplicht te komen kijken.’ Vrouwen zijn bij de publieke afranselingen niet welkom.
‘Hoe banger we zijn, hoe minder geweld ze hoeven te gebruiken om de orde te handhaven’
Op de binnenplaats van zijn restaurant zit Tariq op een kleed op de grond. Een van zijn werknemers brengt ontbijt, dat zoals vrijwel overal in het land bestaat uit een kop thee en vers brood met twee gebakken eieren. Tariq vertelt dat hij zelf ook hardhandig is afgeranseld, omdat hij werkte als politieman voor de vorige regering. ‘Vier jaar geleden, vlak nadat de Taliban aan de macht kwamen, hebben ze mij gearresteerd. 29 nachten lang ben ik afgetuigd. Pas na drie maanden kwam ik weer vrij.’ Tariq grijpt naar zijn rug. ‘Ik heb nog steeds last van de mishandeling.’
Sinds zijn vrijlating probeert Tariq een nieuw leven op te bouwen. ‘Een neef zocht een bedrijfsleider voor zijn restaurant. Dus sindsdien werk ik hier.’ Taliban-strijders behoren tot de vaste clientèle. ‘Ik probeert vriendschappelijk met ze om te gaan’, zegt Tariq. ‘Zolang je doet wat ze zeggen, zijn er geen problemen.’ Maar soms schrikt hij nog wel eens als ze met hun automatische wapens binnenwandelen. ‘Ik denk dat daar beleid achter zit’, zegt hij. ‘Hoe banger we zijn, hoe minder geweld ze hoeven te gebruiken om de orde te handhaven.’
Orde en rust
De Taliban zijn sterker dan ooit. De oorlog tegen de Amerikanen en andere NAVO-landen, die na de aanslagen van 11 september 2001 Afghanistan binnenvielen, is voorbij. Sinds de Amerikaanse president Donald Trump in februari 2020 vrede sloot met de Taliban en alle militairen terugtrok, hebben de Taliban alle Afghaanse oppositiegroepen militair verslagen. Het land wordt niet langer bijna dagelijks opgeschrikt door aanslagen of bermbommen. Vrijwel overal heerst orde en rust.
In het vredesakkoord met de Amerikanen beloofden de Taliban geen onderdak meer te bieden aan extremisten die aanvallen plegen op westerse doelen. Ze delen informatie met de Amerikanen, die in 2022 Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri in de Afghaanse hoofdstad liquideerden. Net als Osama bin Laden, de oprichter van Al Qaida, had hij jarenlang bescherming genoten van de Taliban. Ook steken de Taliban energie in het elimineren van IS-strijders, die zich op een aantal plaatsen in Afghanistan schuilhouden.
Het verbod op vliegers, zoals beschreven in de roman van Khaled Hosseini, bestaat niet meer. Verder zijn alle regels uit het verleden terug
Tijdens de vredesonderhandelingen met Trump beloofden de Taliban zich gematigd op te stellen. De strenge islamitische wetten die ze invoerden tussen 1996 en 2001, toen ze ook aan de macht waren, zouden niet in dezelfde vorm terugkeren. In de praktijk is daar weinig van te merken. Het verbod op vliegers, zoals beschreven in de roman van Khaled Hosseini, bestaat weliswaar niet meer. En ook tv-kijken is niet langer haram. Maar voor de rest zijn bijna alle strenge regels uit het verleden opnieuw van kracht. Vrouwen zijn het grootste slachtoffer.
Cursus Engels
‘Ik wil heel graag studeren aan een universiteit’, zegt Rosha (21), een jonge vrouw uit de stad Bamian. ‘Maar de Taliban hebben dat verboden.’ Alleen meisjes tot 12 jaar mogen naar school. Daarna is het onderwijs gereserveerd voor jongens. Volgens de Taliban staat de islam onderwijs voor vrouwen niet toe. En voor het besturen van het land zijn ze niet geschikt, zeggen ze. De Taliban hebben alle vrouwelijke ambtenaren ontslagen. Ook in een winkel mogen ze niet werken. Maar voor straatverkoop hebben ze wel toestemming, mits ze een burqa dragen.
Bamian ligt zo’n 200 kilometer ten westen van Kabul. De stad is bekend door twee gigantische Boeddhabeelden die in 2001 door de Taliban werden verwoest. Even buiten de stad zijn twee lege nissen in de rotsen, waarin de beelden ooit stonden.
‘Het is vrijwel onmogelijk een land te vinden waar je asiel kunt krijgen’
Rosha staat met twee vriendinnen te kletsen op straat. De vrouwen dragen geen burqa, maar alleen een hoofddoek. ‘We zijn net klaar met onze cursus Engels’, zegt Rosha. Middelbare scholen voor meisjes zijn gesloten, maar taalcursussen op privé-instituten zijn op sommige plaatsen wel toegestaan. In Bamian kunnen jonge vrouwen onder meer terecht bij het Bright Star College en de Barun Foundation. ‘Het is een doekje voor het bloeden’, zegt Rosha. ‘Eigenlijk wil ik liever arts worden. Maar dat is in deze situatie te hoog gegrepen.’
Rosha en haar vriendinnen proberen de moed erin te houden. ‘Het is heel moeilijk om te accepteren’, zegt ze. ‘We hopen dat de Taliban de regels op termijn misschien versoepelen.’ Maar de kans daarop lijkt klein. In plaats van soepelere regels voeren de Taliban juist steeds strengere regels in. ‘Ik krijg nu al steeds vaker het verwijt dat ik geen burqa draag’, zegt Rosha. Op sommige plaatsen in Afghanistan hebben de Taliban ook al de taalcursussen verboden.
Tot de orde geroepen
Het onderwijsverbod voor vrouwen geniet weinig steun in Afghanistan. Bijna iedereen die ik spreek is ertegen. Vaders zien met pijn in het hart hoe hun dochters depressief thuis zitten. In het buitenland zijn talloze initiatieven opgezet om online-onderwijs te organiseren, maar zelfs dat staan de Taliban niet toe. Een initiatief van de Verenigde Naties moest vroegtijdig stoppen. Ook blijkt in de praktijk dat online-onderwijs vaak niet zo goed werkt, vanwege slechte internetverbindingen en geringe sociale interactie.
Zelfs onder de Taliban bestaat discussie over het onderwijsverbod. Taliban-functionarissen bij wie ik het onderwerp ter sprake breng, zoals de dertiger die ik op zijn vrije dag ontmoet in het Band-e Amir-park, reageren opvallend behoedzaam. Vrijwel niemand spreekt openlijk steun uit voor het verbod. De meeste Taliban draaien om de vraag heen en benadrukken dat ze geen leidende functie hebben. De invloedrijke Taliban-leider Sher Abbas Stanikzai, plaatsvervangend minister van Buitenlandse Zaken, zei eerder dit jaar in een video op sociale media dat vrouwen van hem wel naar school mogen. Daarna ontvluchtte hij Afghanistan. Naar verluidt is hij door de hoogste leider, Hibatullah Akhundzada, tot de orde geroepen.
Een Afghaanse islamoloog, verbonden aan de Universiteit van Kabul, benadrukt tegenover mij dat het onderwijsverbod voor vrouwen niet in overeenstemming is met de islam. De Koran roept zowel mannen als vrouwen op om kennis te vergaren, benadrukt hij, zelfs al moet je ervoor naar het andere eind van de wereld. Het onderwijsverbod wortelt volgens de islamoloog dan ook niet in de islam, maar in de plattelandscultuur in het zuiden van Afghanistan waar de machtsbasis van de Taliban ligt. Zelfs meisjes jonger dan 12 jaar gaan daar zelden naar school.
Militaire mislukking
‘Op hulp uit het buitenland hoeven we niet te rekenen’, zegt Fazal (36), directeur van een landbouworganisatie in de stad Kunduz. De interventie van de Verenigde Staten en andere NAVO-troepen, die tussen 2001 en 2020 de Taliban militair probeerden te verslaan, liep uit op een mislukking. De regering die de Amerikanen installeerden, sloeg na het vertrek van de buitenlandse militairen op de vlucht. ‘Ik denk niet dat westerse landen of de VN een nieuwe poging gaan wagen’, zegt Fazal. ‘We dienen nu zelf onze problemen op te lossen.’
De Taliban zijn niet gevoelig voor kritiek uit het buitenland. Mensenrechtenorganisaties publiceerden talloze rapporten over hun wandaden, zonder dat er iets veranderde. Vanwege de aanhoudende mensenrechtenschendingen heeft geen enkel land, behalve Rusland, de Taliban-regering officieel erkend en zijn bijna alle ambassades gesloten. Organisaties van de Verenigde Naties, zoals het kinderfonds Unicef en de voedsel- en landbouworganisatie FAO, zijn wel actief in Afghanistan. ‘Ik ben heel dankbaar dat het oorlogsgeweld voorbij is’, zegt Fazal. ‘Maar we betalen een hoge prijs.’
Fazal is vader van vier kinderen, onder wie een dochter van 15. ‘Vluchten is de enige manier om mijn dochter een beter leven te kunnen geven’, zegt hij. ‘Maar helaas is het vrijwel onmogelijk een land te vinden waar je asiel kunt krijgen. Westerse regeringen nemen steeds minder vluchtelingen op. En ook in de buurlanden Pakistan en Iran zijn we niet welkom.’ Iran en Pakistan deporteerden de afgelopen maanden honderdduizenden Afghaanse vluchtelingen die niet over de juiste papieren beschikten. Doordat de oorlog voorbij is, lopen ze volgens de buurlanden niet langer gevaar.
Vliegveld
Hoe graag mensen weg willen werd pijnlijk duidelijk tijdens het vertrek van de Amerikaanse militairen uit Afghanistan in de zomer van 2021. Tienduizenden Afghanen trokken naar het vliegveld van Kabul, in de hoop mee te kunnen met een van de vliegtuigen die werknemers van westerse ambassades en hun familie evacueerden. Onder meer Nederland gaf destijds asiel aan zo’n 2.500 Afghanen, uit angst dat de Taliban wraak zouden nemen vanwege collaboratie met de vijand. Maar veel andere Afghanen die samenwerkten met de Nederlanders kregen geen asiel en voelden zich in de steek gelaten.
Afghanen die niet in aanmerking kwamen voor evacuatie, klommen massaal over de muur rond het vliegveld en probeerden soms toch aan boord van een vliegtuig te komen. Sommigen waren zo wanhopig dat ze zich verstopten in het landingsgestel. Op videobeelden is te zien hoe meerdere mensen om het leven komen nadat ze uit een opstijgend Amerikaans legervliegtuig vallen. Twee jonge mannen slaan te pletter op de landingsbaan, een aantal anderen stort naar beneden boven de bergen in de verte.
Deze reportage kwam mede tot stand met subsidie van het Fonds voor Bijzondere Journalistieke Projecten.
Om de geïnterviewden te beschermen zijn hun namen veranderd. De echte namen zijn op de redactie bekend.
