William Samoei Ruto en Joshua arap Sang

Het waren historische dagen, deze week, bij het Internationaal Strafhof. Niet eerder begon daar een proces tegen een regerend vicepresident. Zowel hoofdaanklaagster Fatou Bensouda als de mensenrechtenorganisaties die de zaak volgen, benadrukten het belang van het proces. Maar ze deden dat met niet eerder vertoonde matheid.

Het initiatief leek te liggen bij de advocaten van de Keniaanse vicepresident William Samoei Ruto en radiomaker Joshua arap Sang. Het leek er dan ook op dat hun cliënten deze week niet in de beklaagdenbank stonden, maar de aanklagers van het Strafhof.

Omgekocht

Het begon tijdens de persconferentie maandag. Hoofdaanklaagster Fatou Bensouda maakte een defensieve, bijna verslagen indruk bij het beantwoorden van vragen van journalisten. Belangrijke getuigen hadden zich teruggetrokken, na intimidatie en nadat ze met ‘enorme bedragen’ waren omgekocht, vertelde ze. De vraag of ze ‘een sterke of zwakke’ zaak had, weigerde ze te beantwoorden, wat vreemd is aan de vooravond van zo’n belangrijk proces.

De volgende morgen, de eerste dag van het proces, herstelde ze zich. Ze vertelde de rechters dat haar team zou aantonen dat Ruto ‘buiten elke redelijke twijfel’ de leiding had over een gewelddadige operatie in de Rift-vallei in de laatste dagen van 2007 en de eerste van 2008.

Twaalfhonderd doden

Na de verkiezingen op 27 december 2007 hielden grote groepen jongeren van de etnische groep de Kalenjin wreed huis onder de Kikuyu-bewoners die zich in de loop der jaren hadden gevestigd in de Rift-vallei, oorspronkelijk het leefgebied van de Kalenjin. Alleen al in de twee districten Nandi en Uasin Gishu, die centraal staan in deze zaak, vielen tweehonderd doden en ruim duizend gewonden, vooral Kikuyu. Vele tienduizenden huizen waren in brand gestoken, nadat de bewoners waren verjaagd en hun bezittingen waren geplunderd.

Voor heel Kenia ligt het dodental van het geweld na de verkiezingen op ruim twaalfhonderd en het aantal ontheemden op 600 duizend. Zij verbleven vaak jarenlang in tentenkampen, waarvan de laatste vier pas deze maand werden ontmanteld.

Onkruid

William Ruto had de acties in de Rift-vallei zorgvuldig voorbereid, aldus de aanklagers. Ze zouden in werking treden als de partij waarvan hij deel uitmaakte, de ODM, de verkiezingen zou verliezen. In zijn toespraken tijdens de verkiezingscampagne maakte hij de geesten rijp door te spreken over het onrecht dat de Kikuyu de Kalenjin hadden aangedaan. De Kikuyu duidde hij daarin aan als madoadoa (vlekken) en ‘onkruid’ die ‘moeten worden verwijderd’. Hij had gezorgd dat er (traditionele) wapens klaar lagen, dat er vrachtwagens klaar stonden, dat de gewelddadige jongeren voedsel en te drinken zouden krijgen, aldus de aanklagers.

Ruto ging daarbij te werk als de leider van een ‘mafia-familie’: binnen het netwerk dat hij leidde, waren er geen officiële rangen, er werden geen orders gegeven, niets stond op papier. Toch zou er een duidelijke hiërarchie zijn geweest en zou voor iedereen duidelijk zijn geweest dat de populaire politicus Ruto de leiding had.

Geheime codes

Zijn motief volgens de aanklagers? De Rift-vallei, waar zijn huis zich bevond, zuiveren van etnische Kikuyu. Daarmee zou hij zijn macht ‘consolideren’ en wist hij zich in de toekomst van ‘één massief blok kiezers’ verzekerd. De misdaden tegen de menselijkheid waarvoor hij wordt aangeklaagd – moord, deportatie, plundering – kwamen alle voort uit zijn ‘honger naar macht’, aldus het requisitoir.

Radiomaker Joshua arap Sang hielp het netwerk bij de operatie via diens populaire programma Cass FM, aldus de aanklagers. Hij zou de groepen moordlustige jongeren hebben aangemoedigd aan te vallen en hen, gebruikmakend van geheime codes in zijn uitzendingen, naar de plekken hebben gedirigeerd die van te voren waren uitgezocht.

Zusters Ruto

De advocaat van Ruto, de welbespraakte Brit Karim Khan, maakte gehakt van het openingstoespraak van Bensouda en, later, haar tweede man, Anton Steynberg. Bij eerdere verkiezingen kreeg Ruto kreeg de meeste stemmen van alle parlementsleden, stelde Khan. Hij wás al enorm populair in de Rift-vallei, waarvoor zou hij dan nog die moeite moeten doen om zijn macht te consolideren, vroeg Khan retorisch. Is het werkelijk mogelijk dat iemand die zo bekend was als hij onopgemerkt maar liefst drieduizend wapens kon uitdelen aan de Kalenjin-jongeren?

Als Ruto de Kikuyu’s zo haatte, waarom gaf hij dan land in de Rift-vallei aan zijn twee zussen, die beiden met een Kikuyu getrouwd waren? En als Ruto de haat tegen Kikuyu’s zo aanwakkerde, waarom lieten de aanklagers dan geen speech zien waarin hij dat deed? Hetzelfde gold voor Sang: als zijn programma zo veel gif zaaide, waarom lieten de aanklagers dan niets horen uit die verderfelijke programma’s?

De aanklagers hadden zich laten voorliegen door getuigen, stelde Khan. Ze hadden niet door dat deze mensen politieke belangen hadden, dat ze de ‘rottende onderbuik’ vertegenwoordigden van de politiek in Kenia. Khan verweet het Bensouda niet, die de zaak ‘ook maar had geërfd’ van haar voorganger, de vorig jaar afgetreden Luis Moreno Ocampo. Maar het enige ‘eervolle’ besluit dat ze kon nemen, was te beseffen dat haar zaak op drijfzand berustte en deze te laten vallen.

Vrijspraak

Het bureau van de aanklager van het Strafhof heeft nogal wat te verduren gehad, de laatste jaren. De rechters van het hof spraken de Congolees Matthieu Ngudjolo Chui. vrij na een langdurig proces en bijna vier jaar cel, wegens gebrek aan bewijs. Ze schrapten alle verklaringen van zes van de 36 getuigen in de zaak tegen Thomas Lubanga, de enige veroordeelde tot nu toe: tussenpersonen die voor de aanklagers werkten hadden de getuigen ‘gestuurd’.

Rechters van de pre trail chamber, (de ‘kamer van vooronderzoek’), haalden een streep door processen die Ocampo wilde voeren tegen de Soedanees Abu Garda, wegens wandaden begaan in het Soedanese Darfur, en tegen de Rwandees Callixte Mbarushimana, die een wrede militie in Oost-Congo zou hebben geleid. De bewijzen tegen hen waren te zwak om enige kans te maken in een proces, vonden ze. Datzelfde gold voor de bewijzen tegen twee van de zes Kenianen, die Ocampo oorspronkelijk had aangeklaagd.

Aansturen

Advocaat Khan liet dinsdag niet na te verwijzen naar die eerdere fouten van de aanklagers, vooral waar het ging om het ‘sturen’ van getuigen. Het viel goed op de publieke tribune, waar een veertigtal Keniaanse parlementariërs had plaatsgenomen ‘om hun solidariteit te tonen’, zoals een van hen zei.

Dat gold ook voor Khans met veel theater gebrachte verbazing dat de aanklagers geen enkel beeld- of geluidsfragment lieten horen, waarin Ruto of Sang opriepen tot geweld of waarin ze haat zaaiden. Inderdaad viel de afwezigheid van zulk fragmenten op. Bij de opening van het proces tegen Lubanga, bijvoorbeeld, vertoonde Luis Moreno Ocampo videobeelden van hem en zijn soldaten, waartussen je duidelijk kindsoldaten kon zien lopen. Het ronselen van kindsoldaten was inderdaad de oorlogsmisdaad waarvoor Lubanga uiteindelijk tot veertien jaar werd veroordeeld.

Dat de aanklagers vergelijkbare fragmenten niet lieten zien of horen, is een gemiste kans: heel Kenia kijkt mee, en dan kun je het beste direct je tanden laten zien. Het is bijna niet voor te stellen dat zulke opnames niet zouden bestaan, zoals Khan suggereerde, gezien de zware beschuldigingen tegen de politicus en de radiomaker.

Strenge rechters

Khan wees ook, terecht, op een nieuwe fout van de aanklagers. In zijn deel van de openingsverklaring liet Steynberg een schema zien van het ‘netwerk’ waarvan Ruto de leiding zou hebben gehad. Daarin stond de naam vermeld van Henry Kosgey, een van de twee Kenianen die juist was ontslagen van rechtsvervolging wegens gebrek aan bewijs. Het is inderdaad niet gepast hem alsnog op te voeren als lid van een ‘mafia’-netwerk dat misdaden tegen de menselijkheid zou hebben gepleegd.

De bravoure, waarin Khan de aanklagers neerzet als blinde naïevelingen, lijkt echter evenmin gepast. De vele keren dat de rechters van het hof de aanklagers op de vingers hebben getikt, laten juist zien hoe scherp zij het bewijsmateriaal beoordelen. En het waren diezelfde strenge rechters die in januari 2012 oordeelden dat de bewijzen tegen Ruto en Sang sterk genoeg zijn om een proces tegen hen te rechtvaardigden. Het worden nog spannende zittingsdagen.