Onderzoeksjournalist Carole Cadwalladr onthulde in 2017 dat data-analysebedrijf Cambridge Analytica persoonlijke gegevens van Facebookgebruikers verzamelde en die inzette om de Brexit-campagne te beïnvloeden. Multimiljonair Arron Banks, medeoprichter van Leave.EU, een van de belangrijkste motoren achter de Brexit, spande een smaadzaak aan tegen de journalist. ‘Mijn carrière, reputatie en zelfs mijn huis stonden op het spel’, vertelde Cadwalladr geëmotioneerd in haar TED-talk van dit jaar, over de gevolgen van die rechtszaak.
De zaak was gericht tegen haar als privépersoon en bracht haar psychisch en financieel aan de rand van de afgrond. Cadwalladr won op de belangrijkste punten; de rechter erkende het publieke belang van haar onthullingen, maar dat belang verviel op het moment dat de kiescommissie verklaarde dat er geen bewijs was dat Banks de wet had overtreden. Cadwalladr moest alsnog 35 duizend euro boete betalen en 60 procent van Banks’ proceskosten.
‘Het ellendige is: als je in zo’n zaak belandt, maak je al gigantische kosten voordat een rechter überhaupt naar de zaak kijkt’
Dit soort rechtszaken staan bekend als SLAPPs: Strategic Lawsuit Against Public Participation. Het zijn juridische acties die niet zozeer bedoeld zijn om te winnen op inhoudelijke gronden, maar om critici het zwijgen op te leggen, financieel uit te putten of te intimideren. De zaken zijn gericht tegen journalisten, activisten, wetenschappers of gewone burgers die zich uitspreken over kwesties van algemeen belang – zoals milieu, mensenrechten of corruptie. De aanklagers zijn vaak bedrijven, politici of andere personen met macht. SLAPPs hebben een ‘chilling effect’ op de vrijheid van meningsuiting en publieke participatie. Mensen durven zich niet meer vrij te uiten uit angst voor repercussies.
SLAPPs in Nederland
‘We hebben de afgelopen tijd meerdere brieven ontvangen van Clare Locke, een Amerikaans kantoor dat gespecialiseerd is in laster en reputatiezaken’, zegt Harry Lensink, hoofdredacteur van het Nederlandse Follow the Money. Dat zijn advocaten uit Washington die zich namens een Duitse investeerder bij ons melden. Het is duidelijk een poging om ons tot voorzichtigheid te manen.’ Zulke intimiderende berichten komen steeds vaker binnen. ‘En het ellendige is: als je in zo’n zaak belandt, maak je gigantische kosten voordat een rechter überhaupt naar de zaak kijkt. Dan is de vraag dus: ga je het winnen? Dat is voor media erg ingewikkeld.’
‘Omdat we vaker internationaal publiceren, krijgen we meer aandacht van partijen die over de landsgrenzen een belang hebben’, zegt Lensink. ‘Zij zijn dus niet alleen gebonden aan de Nederlandse wetgeving. Dat is wel nieuw voor ons. Als er zoiets aan de hand is, moeten we goed beslagen ten ijs kunnen komen.’
Daarom neemt Follow the Money steeds vaker proactief contact op met juridisch adviseurs. ‘Maar die adviseurs zijn vaak erg voorzichtig. Ze komen met adviezen om bepaalde passages uit een artikel te halen. Mijn angst is dat we de regie over een publicatie kwijtraken als we daar gehoor aan geven.’
Voor je het weet ontstaat er zelfcensuur, nog voordat er een rechter aan te pas komt. Dat effect wordt in Nederland onderschat, concludeerde persvrijheidsorganisatie Free Press Unlimited eind vorig jaar in een rapport. Vooral freelance journalisten en kleinere media kunnen veel psychologische en financiële druk ervaren door juridische intimidatie en SLAPP-zaken tegen media en individuele journalisten in Nederland. Free Press Unlimited stelde bovendien dat de huidige Nederlandse wetgeving onvoldoende bescherming biedt tegen SLAPP-zaken.
Greenpeace USA dreigt nu failliet te gaan; het schadebedrag is ruim vijftien keer hun jaarbudget
Omdat de zorgen over SLAPPs in Europa groeien, trad op 6 mei 2024 de EU anti-SLAPP-richtlijn in werking. Deze richtlijn biedt bescherming aan journalisten, activisten en andere publieke waarnemers die betrokken zijn bij grensoverschrijdende zaken van publiek belang. De richtlijn maakt het mogelijk om ongegronde rechtszaken sneller te seponeren en biedt slachtoffers de mogelijkheid tot schadevergoeding. Zo wil de EU misbruik van het rechtssysteem tegengaan en de vrijheid van meningsuiting beter beschermen. Belangrijk is nu dat de Europese richtlijn opgenomen wordt in de Nederlandse wetgeving. Dat moet voor mei 2026 gebeuren. Pas dan kunnen SLAPP-zaken ook hier in een vroeg stadium worden geseponeerd.
Voorbeeld 1: Greenpeace
In maart 2025 werd Greenpeace door een jury in North Dakota veroordeeld tot de betaling van ruim 660 miljoen dollar aan energiebedrijf Energy Transfer, vanwege hun rol bij het verzet tegen de Dakota Access Pipeline. De jury oordeelde dat Greenpeace schuldig was aan smaad, samenzwering en schade aan eigendom. Critici stellen echter dat deze rechtszaak een typische SLAPP-zaak is. Volgens juristen was het proces bedoeld om protest en vrije meningsuiting te onderdrukken.
Greenpeace USA dreigt nu failliet te gaan; het schadebedrag is ruim vijftien keer het jaarbudget van Greenpeace USA. Zo’n hoog bedrag is ook een kenmerk van zaken die niet bedoeld zijn om te winnen, maar om de aangeklaagde af te schrikken. Greenpeace International, dat in Nederland gevestigd is, heeft nu een zaak aangespannen tegen Energy Transfer, waarin de nieuwe EU anti-SLAPP-richtlijn wordt getoetst.
Voorbeeld 2: Leeuwarder Courant
In een schoolvoorbeeld van een SLAPP-case probeerden zeven advocaten, namens financieel adviseur Ferris van H., publicatie van kritische journalistiek in de Leeuwarder Courant tegen te houden. De artikelen belichten Van H.’s rol in het vastgoedimperium van ondernemer Theo op de Hoek. De juristen dreigden met miljoenenclaims, persoonlijke aansprakelijkheid voor de journalisten en zelfs strafrechtelijke vervolging. Op het laatste moment werd het kort geding ingetrokken, maar de juridische intimidatie had toen al maanden geduurd.
Freelance onderzoeksjournalisten Richard de Boer en Niek Donker werkten ruim een jaar aan het verhaal, maar de laatste maanden vooral aan hun verdediging tegen steeds nieuwe aantijgingen. Ze kregen deurwaarders op de stoep en dreigbrieven over ‘levensveranderende’ consequenties. Ondanks deze druk hielden zij en de redactie stand, gesteund door juridisch adviseurs.
Voorbeeld 3: Follow the Money
Twee recente artikelen van Follow the Money (FTM) leidden tot juridische dreigementen. Amerikaanse advocaten probeerden de publicatie van een verhaal over de omstreden Oostenrijkse ex-kanselier Sebastian Kurz te voorkomen. Zonder inhoudelijke argumenten dreigden ze met smaadclaims.
Kort daarna eiste een Nederlandse advocaat rectificatie van een artikel over ondernemer Oğuz Dulkadir, die volgens FTM via een ‘Sywert-constructie’ geld verdiende aan kansarme kinderen. De boetedreiging: 30 duizend euro, plus achtduizend euro per dag zolang de publicatie online blijft. FTM weigerde te buigen, maar andere media die het nieuws overnamen – waaronder Het Parool en AT5 – zwichtten wel direct, opmerkelijk genoeg zonder contact op te nemen met Follow the Money.
Een pijnlijke illustratie van de conclusies die Free Press Unlimited eerder al trok, dat ‘toenemende juridische druk en SLAPP-zaken tegen media en individuele journalisten in Nederland leiden tot zelfcensuur en tot psychologische en financiële druk – vooral op freelance journalisten en kleinere mediaplatforms’.
