Het was 8 maart, een zonnige wintermiddag, en de Dam in Amsterdam stroomde vol. Een kleurenzee van roze vlaggen, regenboogvlaggen, vulvavlaggen en vakbondsvlaggen. Protestborden in alle vormen en maten. ‘Ik kan niet geloven, dat we nog steeds tegen dezelfde sh*t protesteren’, stond er op een. Verderop hield een vrouw met een bos grijze krullen een bord omhoog: ‘Staan we weer’, met op de achtergrond een foto van een blijf-van-mijn-lijf-protest uit de jaren zestig. Zelfs de klassieker ‘baas in eigen buik’ was over ontblote onderbuiken geschreven.
Net als andere jaren liep ook Lilianne Ploumen mee met de Feminist March. ‘Een opkomst van 20 duizend mensen’, glundert ze, ‘geweldig natuurlijk.’ Maar wat haar ook opviel, was de diversiteit van die opkomst: ‘Er waren veel mannen en mensen met kinderen, maar vooral een breed scala aan organisaties die zich verenigden.’ Net als de duizenden demonstranten voelt ook Ploumen een groeiende urgentie: ‘In deze tijd, waarin op basis van desinformatie, halve waarheden en hele leugens de positie van vrouwen onder druk staat, waarin de transgemeenschap te maken krijgt met krankzinnige aanvallen, hebben we ook echt wat te verliezen.’
Zelfbeschikking
Tweede Kamerlid, fractievoorzitter en minister voor Ontwikkelingssamenwerking in het kabinet-Rutte II, PvdA’er Ploumen was het allemaal. Als politicus streed ze voor gratis anticonceptie en bescherming van het abortusrecht. Maar haar hoogtepunt kwam toen Zondag met Lubach haar in 2017 tot ‘Superploumen’ doopte, na het oprichten van het steunfonds SheDecides. Toen Donald Trump tijdens zijn eerste presidentschap aankondigde dat er geen Amerikaans ontwikkelingsgeld meer zou gaan naar hulporganisaties die abortuszorg verleenden of abortusinformatie verstrekten (bekend als de Global Gag Rule), was het Ploumen die ruim 450 miljoen euro ophaalde om de getroffen vrouwenorganisaties te steunen.
Lees ook:
Hoe Trump wereldwijd abortus bijna onmogelijk maakte
Tegenwoordig is de ex-politicus adviseur bij Bureau Clara Wichmann, een juridische organisatie die zich inzet voor de positie van vrouwen in de samenleving. Pijnlijk, noemt ze het, om mee te maken hoe er wordt gemorreld aan vrouwenrechten en lhbtqi+-vrijheden. ‘De meeste zorgen maak ik me over de aanvallen die sluipenderwijs gedaan worden op het zelfbeschikkingsrecht; het recht om te bepalen over je eigen lichaam.’
De abortusmoties die de SGP met steun van onder andere BBB en CU eerder dit jaar indiende, zijn daar een voorbeeld van. Zo werd een motie aangenomen om onderzoek te laten doen naar het effect van het afschaffen van de verplichte bedenktijd bij abortussen. Die bedenktijd, die in 2023 na langdurige lobby is afgeschaft, staat daarmee weer ter discussie. ‘Het lijkt alsof dat geen onredelijke moties zijn. Wie is er tegen onderzoek, zou je kunnen denken. Maar je kunt ook denken: wat heb jij ermee te maken waarom iemand een abortus wil?’
De anti-stem
Voor Ploumen, en vele feministische generatiegenoten met haar, is het een bittere constatering: de strijd voor seksuele en reproductieve gezondheid en rechten (SRGR) blijkt geen rechte lijn omhoog. ‘En als je niet oppast, wordt het een glijdende schaal. Kijk maar om je heen.’ Zo nam het Hongaarse parlement dit jaar een wet aan die de jaarlijkse Pride-mars in Boedapest verbiedt. In Italië mogen anti-abortusactivisten binnen in klinieken demonstreren. Ook had premier Giorgia Meloni eerder al niet-biologische lesbische moeders laten verwijderen van de geboorteakte, maar dat draaide het Constitioneel Hof recent terug.
‘We hebben opeens weer te maken met thema’s waar onze ouders al mee hadden afgerekend’
‘Natuurlijk waren er toen ik in de Kamer zat ook partijen die zich verzetten op deze thema’s, maar daar kon nog een normaal debat over worden gevoerd.’ Het gesprek wordt grimmiger, ziet ze. ‘In Nederland maar ook internationaal.’ Net als veel onderzoekers constateert Ploumen een groeiende anti-rechtenbeweging, die zich tegen tot voor kort onvervreemdbaar gewaande vrijheden en rechten verzet. ‘De afgelopen tien jaar hebben we kunnen zien hoe autoritaire regimes en radicaal-rechtse kringen zich hebben verenigd met conservatieve christenen, met als doel om de rechten van vrouwen en de lhbtqi+-gemeenschap te ondermijnen. Daarbij worden mensen meegezogen in een discours waarin feiten worden verdraaid. Waarin gemeenschappen, zoals de transgendergemeenschap, worden ontkend. Waarin jongens wordt voorgehouden dat “echte” mannen stoer zijn en geen emotie tonen.’
Thema’s, zo constateert Ploumen, ‘waar onze ouders al mee hadden afgerekend’. En die anti-stem wordt niet alleen luider, hij is ook beter gefinancierd. ‘Het is een ruwe wereld geworden.’ Zo kregen alle huisartsen in Nederland folders toegestuurd met misleidende informatie over de abortuspil, die vanaf dit jaar ook door huisartsen mag worden voorgeschreven. Ook het jaarlijkse moddergooien naar de Week van de Lentekriebels door Stichting Civitas Christiana, zwelt aan. ‘Kijk naar de Verenigde Staten om te zien waar dit in kan uitmonden: vrij angstaanjagend.’
Superalert zijn
In de VS is het landelijke recht op abortus teruggedraaid en zijn lessen seksuele voorlichting op veel scholen geschrapt. Dit past bij een wereldwijde trend van populisme, conservatisme en soms onverholen misogynie. Van de Taliban in Afghanistan tot Poetin in Rusland, Erdoğan in Turkije, Museveni in Oeganda en Meloni en Orbán in onze achtertuin: in veel landen streven leiders een patriarchale, heteronormatieve wereld na en keren ze zich expliciet tegen vrouwenrechten en gendergelijkheid. Terug naar de traditionele waarden, naar het gezin, zeggen zij.
Dat betekent volgens Ploumen overigens niet dat het in Nederland ook die kant op gaat. ‘Zowel hier als in de VS vindt bijvoorbeeld nog altijd een meerderheid van de mensen dat iedereen zelf het recht moet hebben om te kiezen een zwangerschap uit te dragen of niet.’ In Nederland is die meerderheid meer solide, ziet ze: ‘Maar we moeten superalert zijn. Juist nu moeten mensen op dit thema van zich laten horen. Niet alleen activisten en burgers, maar ook de Tweede Kamer zelf.’ Een Tweede Kamerlid als PVV’er Ingrid Coenradie, die zich sterk uitspreekt tegen seksueel geweld tegen vrouwen, is dan erg welkom. De PVV stemde overigens voor twee van de abortusmoties.
Oorverdovende stilte
Dat tegengeluid helemaal niet zo vanzelfsprekend is, laat een recent rapport van de Adviesraad Internationale Vraagstukken zien, waarin wordt gewaarschuwd voor een krimpende maatschappelijke ruimte. Het rapport constateert dat de ruimte van betrokken burgers om in vrijheid hun belangen te verdedigen en tegenmacht te vormen, kleiner wordt.
De Nederlandse bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking passen in die trend. Minister Reinette Klever voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingshulp wil dat Nederlandse ontwikkelingssamenwerking voortaan rechtstreeks het eigenbelang dient. Hulp moet zich richten op veiligheid en migratie en iets opleveren voor Nederlandse bedrijven, is de insteek. Steun voor kritische organisaties past daar minder bij. Van de 1,4 miljard euro die naar ‘versterking van het maatschappelijk middenveld’ gaat, blijft vanaf volgend jaar nog geen half miljard over. Nederland, tot voor kort nog een internationaal gidsland op het gebied van SRGR, stopt bovendien alle projecten op het gebied van vrouwenrechten en gendergelijkheid. Aan de andere kant van de oceaan tekende Trump deze keer niet alleen een verbod op abortushulp (de Global Gag Rule), maar zette hij ook een streep door USAID, het grootste hulpprogramma ter wereld.
Voor Ploumen, die als minister het maatschappelijk middenveld juist tot speerpunt maakte, zijn de ontwikkelingen onverdedigbaar. ‘Als minister probeerde ik ruimte te creëren voor de stem van mensen zonder geld en macht. Ik vind: een levendige democratie heeft waakhonden nodig en die waakhonden moet je ook voeren. Zo simpel is het. Bij macht hoort tegenmacht.’
De eerste keer dat Trump de Global Gag Rule inzette, zag Ploumen hoe collega-ministers van over de hele wereld zich fel uitspraken. Haar initiatief SheDecides werd vanuit allerlei landen gesteund. Dit keer, moet ze constateren, blijft het vooral uit politieke hoek oorverdovend stil. Deprimerend vindt ze het, dat niemand zijn mond opendoet. ‘Het laat zien dat politici zich niet meer zo makkelijk uitspreken op dit soort thema’s. Terwijl de boodschap zou moeten zijn: alles goed en wel, maar dit laten we ons niet afpakken. Ondanks politieke meningsverschillen staan we pal voor deze rechten. En dat doen we met elkaar.’
Kanarie in de kolenmijn
De gevolgen van deze mondiale tendensen en bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking worden bovenal beleefd in al die landen waar straks geen projecten meer worden gesteund. Waar geen voorbehoedsmiddelen meer worden verschaft, geen genderrechten worden aangekaart en geen veilige abortuszorg wordt geboden.
Nu al waarschuwt de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) dat de wereldwijde bezuinigingen op ontwikkelingshulp tot meer sterfgevallen onder moeders leiden tijdens de zwangerschap en bevalling. In een aantal landen zijn gezondheidszorgfaciliteiten gesloten en wordt minder personeel ingezet, schrijft de WHO in het recente rapport ‘Trends in Maternal Mortality’. Ook is de aanvoer van medicijnen op plekken verstoord.
Schrijf je in voor de nieuwsbrief
Playbook
Ploumen: ‘Een vrouw in het mondiale Zuiden die een abortus nodig heeft, kan straks nergens meer terecht, behalve in een illegaal achterkamertje. Oftewel: als wij als donorlanden stoppen met steun, dan gaan er mensen dood. Dat zagen we de vorige keer en dat zullen we nu weer zien.’ Ze vindt het moreel verwerpelijk, en los daarvan werken de bezuinigingen op het maatschappelijk middenveld ook ontwrichtend, is Ploumens ervaring. ‘Deze ontwikkelingen gaan niet alleen over een ander, ze gaan ook over ons. Uiteindelijk heeft het monddood maken van organisaties ook gevolgen voor de positie van vrouwen, meisjes en minderheden hier.’
Met het onderdrukken van de tegenstem, lopen ook andere progressieve verworvenheden gevaar. ‘Het is een al te bekend playbook, zoals dat heet. Eerst wordt alle tegenspraak onderdrukt, en dan worden stap voor stap rechten en vrijheden ingekapseld en ontvreemd.’ In dit verhaal zijn vrouwen- en meisjesrechten als de kanarie in de kolenmijn, zoals Sigrid Kaag het ooit in een VN-speech omschreef. De rechten die er als eerste aan gaan nemen andere verworvenheden en hardbevochten vrijheden mee de diepte in. ‘En dan komen de aanvallen op de rechtsstaat, zoals we ook weer bij de Amerikanen kunnen zien. Die treffen iedereen.’
Wij zijn met meer
Voor iemand als Ploumen, die van handelen houdt, betekent dit alles niet dat er nu bij de pakken neer moet worden gezeten. Er gaat ook veel goed en dat komt volgens haar doordat mensen zich uitspreken en verzetten. Zo hebben in de afgelopen dertig jaar meer dan zestig landen hun abortuswetgeving gewijzigd. En slechts in vier landen (de VS, Polen, El Salvador en Nicaragua) is er regressie. In Nederland vindt 95 procent van de mannen en vrouwen: bij een seksuele toenadering is nee ook echt nee (CBS). Een ontwikkeling die tegen de populariteit van misogyne influencers als Andrew Tate in stroomt.
‘Ik zie alles wat er op ons afkomt als een oproep, zo heb ik ook die Feminist March ervaren. Een oproep aan onszelf, waardoor wij nu zeggen: luister eens even, wij letten op. We nemen niets voor lief en wij staan pal voor onze rechten. Weet dat als het de verkeerde kant op gaat, wij van ons laten horen. Wij zijn hier en we zijn nog altijd met meer!’
