Dina Nayeri: ‘De wereld keert vluchtelingen de rug toe’ – boekbespreking

Het is de ultieme vernedering volgens Dina Nayeri: het jarenlange wachten waartoe vluchtelingen zijn veroordeeld, zonder iets te kunnen of mogen doen. Er is niets zo erg als van liefdadigheid afhankelijk te moeten zijn.

Na twee fictieboeken kiest Dina Nayeri (1979) voor non-fictie. ‘Ik wil mijn eigen stem verheffen’, zegt ze tijdens een ontmoeting in Amsterdam ter gelegenheid van de Nederlandse uitgave van De ondankbare vluchteling. Ze is boos en teleurgesteld: ‘De wereld keert vluchtelingen de rug toe.’

Nayeri weet waar ze het over heeft. Ze is geboren in Isfahan, Iran, in het jaar dat ayatollah Khomeini aan de macht kwam. Het seculiere Iran veranderde in een islamitische republiek. Desondanks had ze er een betrekkelijk comfortabel leven, schrijft ze. Haar vader, arts, evenals haar moeder, bleef de vrijgevochten atheïst en liefhebber van genotsmiddelen. De problemen begonnen toen haar moeder zich bekeerde tot het christendom en zieltjes ging winnen. Haar manier om te rebelleren tegen het streng islamitische gezag, legt ze uit. Terwijl haar vader in Iran achterbleef, vluchtte haar moeder met Dina en haar jongere broer naar Dubai. Via Italië belandden ze in de VS, waar ze in 1994 Amerikaans staatsburger werden. Na omzwervingen in Parijs en Amsterdam woont Nayeri momenteel met haar man en dochter in Londen.

Enkel zielige mensen

Ze praat op dezelfde manier als ze schrijft: gedreven en levendig, en met een scherp oog voor details. Ze verweeft haar eigen ervaringen met die van Iraanse en Afghaanse vluchtelingen nu, die doelloos wegkwijnen in kampen in Griekenland en elders. Ze had gedacht dat de omgang met en ideeën over vluchtelingen zich in een andere richting zouden ontwikkelen, zegt ze met verdriet in haar stem. Dat vluchtelingen niet enkel worden gezien als zielige mensen, maar aangemoedigd worden om hun talenten te ontwikkelen. ‘In de tijd dat ik Iran verliet, wist vrijwel niemand wat een vluchteling was. Het was grotendeels een private aangelegenheid, maar de deuren waren wel open.’ Ze schrijft: ‘Amerika is Amerika niet meer, en Europa gaat precies dezelfde kant op: deze ooit christelijke naties verzaken hun plicht en hechten meer aan hun eigen rechten, ze volgen hun staminstinct.’

Waardigheid

Wat hetzelfde is gebleven, is dat vluchtelingen dankbaar en beleefd moeten zijn voor de liefdadigheid die ze krijgen, de kansen die hun worden geboden. Het is hét centrale thema van haar boek. ‘Van liefdadigheid leven is slecht voor de geest’, stelt ze. ‘Het is pijnlijk en zwaar, vooral als je ooit iemand was die trots was en bewonderingswaardige doelen had, iemand die de ander de hand schudde en in de ogen keek.’ Nayeri: ‘Van wanhopige mensen die hunkeren naar veiligheid wordt gevraagd om hun waardigheid op te geven in ruil voor hulp.’

Ze verhaalt over haar eigen moeder die weigerde om jarenlang ijdel te wachten, waartoe vluchtelingen vaak zijn veroordeeld. De ultieme vernedering, in haar beleving. Haar moeder zocht onderwijs voor haar kinderen en terwijl ze nauwelijks een cent had reisde ze, toen ze in een opvangcentrum in Italië verbleven, met hen naar Rome en Venetië. Waarom konden vluchtelingen geen toeristen zijn? ‘Ik ben haar daar nu dankbaar voor’, lacht Nayeri, ‘maar als kind was het heus geen pretje om in bussen te moeten slapen en onderweg nauwelijks wat te eten te hebben.’

Het excentrieke meisje met kriebels in haar hoofd, zoals ze zichzelf omschrijft, is uitgegroeid tot een internationaal gelauwerde schrijfster die het Westen een pijnlijke spiegel voorhoudt.

Dina Nayeri
De ondankbare vluchteling
Uitgeverij Volt
398 p. € 22,50