Oekraïne was zichzelf net aan het (her)uitvinden

Terwijl de Russische president Poetin verantwoordelijk is voor de grootste humanitaire ramp in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog, heeft de Oekraïense president Zelensky een nieuw soort nationalisme aangewakkerd bij zijn volk. De bevolking van Oekraïne lijkt eensgezind in de strijd voor onafhankelijkheid, ziet historicus en Ruslandkenner Marc Jansen. ‘Van verdeeldheid lijkt weinig sprake meer te zijn.’  

De directeur van Amnesty Oekraïne Oksana Pokaltsjoek beaamt dit. Net als Jansen gelooft zij dat die trend vooral is ingezet na de Maidan-revolutie van 2014, waarbij Oekraïners in opstand kwamen tegen de toenmalige pro-Russische president Janoekovitsj, maar ook tegen corruptie en wijdverbreide armoede. 

Na de val van de Sovjet-Unie (1991) en de onafhankelijkheid van Oekraïne was die eensgezindheid ver te zoeken. Dat verhaal begint al bij de naam van Oekraïne, wat ‘Grensland’ betekent, in de zeventiende en achttiende eeuw een gebied dat aan Moskovië (het latere Rusland) en Polen grensde, en verwijst naar de positie tussen de grote Europese rijken, tegenwoordig Rusland en de EU. Simpel gezegd was het land verdeeld tussen een oostelijk en westelijk deel, legt Jansen – die namens de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) waarnemer was bij verkiezingen in Oekraïne – uit. 

Pluriform land

‘De meerderheid van de bevolking in het oosten van het land is Russischtalig, en in het westen wordt meer Oekraïens gesproken. Maar de meeste Oekraïners spreken beide talen of een mengvorm’, aldus Jansen. In het oosten voelde een groot deel van de bevolking zich na de val van de Sovjet-Unie sterk verbonden met Rusland, en in het westen met de EU. ‘Maar dat is te simpel. Er zijn veel verschillende Oekraïnes. Het is een veel pluriformer land dan Rusland’, zegt Jansen. ‘Er is een civil society, er zijn verschillende kerkgenootschappen en allerlei tegenstrijdige belangen. Die pluriformiteit wordt in het Westen gezien als een goede eigenschap.’ 

Na 1991 werkten de VS en Rusland samen met Oekraïne om het land te denucleariseren, en in een reeks diplomatieke overeenkomsten gaf Kiev zijn kernarsenaal aan Rusland, in ruil voor veiligheidsgaranties. Net als Rusland, onder de enigszins westersgezinde leiders Gorbatsjov en Jeltsin, verviel Oekraïne de eerste jaren na de val van de Sovjet-Unie in economische en politieke chaos, terwijl corruptie en fraude hoogtij vierden.  

In zijn boek Grensland, Een geschiedenis van Oekraïne schrijft Jansen dat ‘de versplinterdheid van de Oekraïense maatschappij niet alleen de vestiging van een dictatuur bemoeilijkt, maar ook van een sterke democratie’. Rusland wil dat eerste, blijkt uit de invasie van Oekraïne; de EU wil het tweede, maar wat wil het land zelf? ‘Oekraïne wil vooral onafhankelijkheid’, zegt Jansen. ‘Het is nog geen perfecte democratie. De rol van miljardairs en oligarchen is groot en die doen niet altijd wat de politiek wil. Maar de afgelopen jaren zijn er volgens internationale waarnemers in ieder geval eerlijke verkiezingen gehouden. In 2004 was er nog sprake van enorme fraude, de laatste jaren is dat kwaad uitgebannen.’ 

Maidan-revolutie 

Oekraïne was zichzelf de laatste jaren eigenlijk net aan het heruitvinden. Aan het eind van de Maidan-revolutie in 2014 werd de Ruslandgezinde president Janoekovitsj, die onder Russische druk op het laatste moment had afgezien van het ondertekenen van een associatieverdrag met de EU, verjaagd. Een meerderheid van de bevolking was voor aansluiting bij de EU, zo bleek uit peilingen. Die wens werd door Rusland gezien als een provocatie, terwijl weinig zicht was op een EU- of NAVO-lidmaatschap – in ieder geval niet op de korte termijn. Zoals nu eigenlijk nog steeds het geval is, ongeacht de Russische invasie.

‘Ik denk niet dat Oekraïners ooit weer kunnen leven onder een dictator’

De opvolger van Janoekovitsj tekende het Associatieverdrag met de EU in 2014 alsnog. Tegelijkertijd annexeerde Rusland de Krim, waar voornamelijk Russisch-talige Oekraïners woonden. Kort daarna begon Poetin een proxy-oorlog (waarbij landen indirect met elkaar oorlog voeren via andere partijen) in de Donbas-regio – ook een grotendeels Russischtalig deel van Oekraïne – door militaire steun te geven aan separatisten. ‘Zonder de Donbas en de Krim bleven eigenlijk de meest westerse delen van Oekraïne over’, vertelt Jansen.

Mensenrechten 

Volgens Pokaltsjoek, directeur van Amnesty Oekraïne, werd er na de Maidan-revolutie veel vooruitgang geboekt op het gebied van mensenrechten. ‘Na Maidan veranderde alles. Het maatschappelijk middenveld is erg gegroeid en de Oekraïense eenheid is sterker geworden’, vertelt ze via Teams vanuit een veilige plek in het buitenland.  

Daarnaast werden er de laatste jaren nieuwe mensenrechtenwetten ingevoerd, aldus Pokaltsjoek, en stelde de regering het leren over mensenrechten vanaf 2022 verplicht in het schoolcurriculum. ‘Met de invoering van mensenrechten in het onderwijs waren we erg blij. Ook heeft Amnesty veel kunnen doen voor vrouwenrechten, lhbti’ers en de strijd tegen corruptie. Eind vorig jaar projecteerden we nog een grote regenboogvlag op het gemeentehuis in Kiev om aandacht te vragen voor haatmisdrijven tegen lhbti’ers. We hoopten dat andere steden daarna zouden volgen. Ook liepen we mee met de Pride in Kiev. Daar waren duizenden mensen bij aanwezig.’

‘De invoering van mensenrechten in het onderwijs was een groot succes. Ook hebben we heel veel gedaan voor vrouwenrechten, lhbti’ers en de strijd tegen corruptie’

Daarnaast deden Pokaltsjoek en haar collega’s de afgelopen jaren namens Amnesty onderzoek naar de oorlog in de Donbas-regio, waar in acht jaar tijd duizenden doden zijn gevallen. Ze waarschuwde onder meer voor de verergering van seksueel geweld tegen vrouwen in het oorlogsgebied. Ook door de huidige invasie van Rusland lopen vrouwen volgens Pokaltsjoek extra gevaar. ‘Verkrachting is een oorlogsmisdaad. Er zijn signalen dat daar nu ook sprake van is.’

Strijd tegen corruptie 

Door in 2014 het Associatieverdrag met de EU te ondertekenen, committeerde Kiev zich aan de eisen van de EU om de rechtsstaat te versterken, corruptie te bestrijden, de economie te moderniseren en mensenrechten te waarborgen. Die hervormingen verliepen de afgelopen jaren weliswaar langzaam, maar ook succesvol. 

De Amerikaanse denktank Atlantic Council schreef in de zomer van 2021 dat Oekraïne sinds de Maidan-revolutie ‘vooruitgang heeft geboekt op meerdere hervormingsgebieden’, waaronder de strijd tegen corruptie. Maar de denktank plaatste een belangrijke kanttekening: ‘Het disfunctionele Oekraïense rechtssysteem hangt boven dit hele hervormingsproces als een zwaard van Damocles, waardoor de winst op het gebied van corruptiebestrijding wordt teruggedraaid en de Euro-Atlantische aspiraties van Oekraïne worden ondermijnd.’ 

Op de Rule of Law Index van het World Justice Project steeg Oekraïne tussen 2015 en 2021 vijf plekken, naar nummer 74 van de 139 onderzochte landen. Nog steeds bungelde het land daarmee ver onder de rest van Europa, zo’n vijf plekken achter Hongarije, dat de afgelopen jaren sterk is gezakt op de lijst. Met name als het gaat om het gebrek aan strafrechtelijke vervolging en het bestrijden van corruptie scoorde Oekraïne slecht.

Omstreden taalwet

Tijdens zijn succesvolle campagne voor de presidentsverkiezingen in het voorjaar van 2019 beloofde Volodymyr Zelensky daarom onder andere een uitgebreide hervorming van de rechterlijke macht. Datzelfde jaar werd een nieuw hof opgericht dat zich richt op corruptiezaken, wat nog niet tot veel veroordelingen leidde. Ook het ontslag en de herbeoordeling van rechters, aanklagers, ambtenaren en politieagenten bleef voor een groot deel steken, bleek uit een evaluatie van de EU en een rapport van Amnesty.  

Wel was er in die jaren, mede door de oorlog in de Donbas-regio, sprake van steeds meer eenheid binnen de bevolking. Zelensky’s voorganger Petro Porosjenko probeerde in 2019 die eenheid verder te versterken door de invoering van een nieuwe taalwet, die bepaalt dat de Oekraïense taal in de meeste aspecten van het openbare leven moet worden gebruikt. Sindsdien moet onderwijs in het Oekraïens worden gegeven en moeten kranten in het Oekraïens worden uitgegeven. Volgens de Oekraïense regering essentieel om de invloed van Rusland uit te bannen, maar vanuit mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty klonk ook kritiek, omdat de wet de rechten van minderheden niet zou respecteren.

Extreemrechts

Ondertussen was er vanwege de oorlog in de Donbas-regio een ander probleem ontstaan: de groei van extreemrechts. Voor de Maidan-revolutie waren extreemrechtse groepen al actief, maar hadden ze geen echte rol van betekenis. De Oekraïense nationalist Stepan Bandera, die in de Tweede Wereldoorlog aan de kant van nazi-Duitsland stond, werd vooral in delen van het westen van Oekraïne gezien als een ‘verzetsstrijder’ die onafhankelijkheid nastreefde.  

Na ‘Maidan’ kregen extreemrechtse milities meer legitimiteit, zo blijkt uit een rapport van Freedom House. De groepen trokken ten strijde bij de oorlog in de Donbas-regio, waarbij volgens Amnesty zowel door Oekraïense nationalisten en het leger als de separatisten oorlogsmisdaden werden gepleegd. De Oekraïense strijdkrachten bleken niet opgewassen tegen de door Rusland gesteunde separatisten, dus werden er volksmilities opgericht en werd het extreemrechtse Azov Bataljon zelfs opgenomen in het Oekraïense leger.  

Tegelijkertijd nam het aantal antisemitische incidenten af, zo weet de Kharkiv Human Rights Protection Group. Maar volgens Freedom House bleef geweld tegen minderheden toch een serieus probleem. Zo was er ook sprake van discriminatie en geweld tegen de Roma, lhbti’ers en vrouwen, en werden ngo’s belaagd door radicale groepen. Zo werd een bijeenkomst van Amnesty in mei 2018 verstoord en werden medewerkers van Freedom House datzelfde jaar bedreigd. 

Propaganda

De Russische president Poetin maakt in zijn huidige propaganda graag gebruik van de opkomst van extreemrechts in Oekraïne. Hij noemt de ‘denazificatie’ van het land als argument voor de huidige invasie, die hij presenteert als ‘vredesmissie’ of ‘militaire interventie’. Maar in werkelijkheid is Zelensky de eerste Joodse president van Oekraïne, is hij democratisch gekozen, en werden zijn familieleden vermoord tijdens de Holocaust.

‘Dit is hét moment voor de Russen om op te staan tegen Poetin. Wij deden hetzelfde na Maidan’

Daarnaast begon het Oekraïense leger in 2017 met het invoeren van procedures om de normen van het internationaal humanitair recht in het leger te implementeren, vertelt Varvara Pakhomenko aan de onafhankelijke Russische nieuwssite Meduza. Pakhomenko maakte van 2016 tot 2018 deel uit van de VN-missie in Oekraïne en werd vervolgens directeur van de Oekraïense afdeling van humanitaire organisatie Geneva Call. ‘Ze begonnen met het vervolgen van soldaten en vrijwilligers die misdaden pleegden in de Donbas’, aldus Pakhomenko tegen Meduza. ‘Niet alles was ideaal, maar in zeven jaar tijd hebben er enorme veranderingen plaatsgevonden.’

Oorlogsmisdaden 

Voor Amnesty-directeur Pokaltsjoek lijkt die tijd nu ver weg. Ze komt uit de stad Irpin, direct naast de hoofdstad Kiev, maar vanwege de Russische invasie is ze gevlucht naar het buitenland. ‘Ik weet niet wat er na de oorlog nog van al ons werk over is’, zegt ze. ‘Ik weet niet in wat voor land ik straks terugkeer. Alles zal anders zijn.’ 

Veel van haar familie, vrienden en collega’s konden niet vluchten en zitten vast in Oekraïense steden die belegerd worden, vertelt ze geëmotioneerd. Samen met haar Oekraïense collega’s verzamelt Pokaltsjoek nu bewijs voor oorlogsmisdaden en andere mensenrechtenschendingen. Ze interviewt mensen die zijn achtergebleven, verzamelt video’s en ander bewijsmateriaal en geeft die informatie door aan het Crisis Response Team van Amnesty. ‘Er is een heel netwerk van activisten waar we contact mee hebben, al hebben we met mensen uit sommige steden zoals Marioepol al een tijd geen contact kunnen leggen. Iedereen in Oekraïne heeft een mobiele telefoon en er wordt heel veel vastgelegd en op sociale media geplaatst. Daar kan belangrijk bewijsmateriaal voor oorlogsmisdaden of andere schendingen tussen zitten.’

Oorlogsrecht

Ook roept ze op alle mogelijke manieren, onder meer bij de Verenigde Naties, op tot het respecteren van het oorlogsrecht en de evacuatie van burgers: ‘We hebben oorlogswetten en die moeten worden gerespecteerd’, benadrukt ze overal. Haar grootste vrees, vertelt ze, is dat er nog veel meer burgerdoden vallen, omdat het Russische leger evacuaties in veel gevallen onmogelijk maakt. ‘Er dreigen mensen te verhongeren of om te komen door uitdroging. Ook zitten er mensen vast, vanwege constante luchtaanvallen, in gebouwen die op instorten staan.’ Volgens Pokaltsjoek zijn er veel aanwijzingen dat Rusland met opzet burgers onder vuur neemt. ‘Dat kan ik gewoon niet begrijpen’, zegt ze woedend.  

Maar wat Poetin ook van plan is met Oekraïne, zegt de Amnesty-directeur, de geest van onafhankelijkheid gaat niet zomaar terug in de fles. ‘Ik denk niet dat Oekraïners ooit weer kunnen leven onder een dictator. Daar is te veel voor gebeurd. Niemand in Oekraïne wil dat ook. Daarom ben ik bang dat deze oorlog nog veel langer gaat duren.’ 

Pokaltsjoek heeft haar hoop erop gevestigd dat de Russische bevolking opstaat tegen Poetin. ‘Russen zien zichzelf nog steeds als slachtoffers: iedereen is tegen ons en vader Poetin gaat ons beschermen. Ze moeten die slachtofferrol loslaten. Dit is hét moment om op te staan. Wij deden hetzelfde na Maidan. Het was een revolutie en revolutie is nooit makkelijk, het kost vaak levens, maar het moet gebeuren als je wil dat er verandering komt.’

Benieuwd naar de verhalen achter de portretten? Ga dan naar www.nationalgeographic.com/culture/article/ukraine-refugees-share-their-harrowing-stories