Wat wordt binnen nu en vijf jaar internationaal de belangrijkste mensenrechtenkwestie? Die vraag legde Wordt Vervolgd voor aan veertig Nederlandse experts op het gebied van mensenrechten: van hoogleraren en opiniemakers tot activisten, advocaten en kunstenaars. Volgens hen wordt klimaatverandering het belangrijkste thema, samen met armoede en (economische) ongelijkheid. Die thema’s hangen sterk met elkaar samen, maar ook met veel andere mensenrechtenkwesties.

Zo zal klimaatverandering in de nabije toekomst zorgen voor een toename van het aantal vluchtelingen en migranten, wat vervolgens zal leiden tot groeiende ongelijkheid en armoede, meer racisme en discriminatie, vluchtelingenhaat, de groei van populisme en extreemrechts, en meer repressie door staten. Daar is het overgrote deel van de ondervraagden het over eens.

‘We staan op een keerpunt: kiezen we voor een groene economie of voor een dystopische toekomst?’, zegt Laura Henderson, universitair docent internationaal recht en mensenrechten aan de Universiteit Utrecht. ‘Klimaatverandering maakt steeds meer gebieden op aarde onleefbaar, waardoor er grotere vluchtelingenstromen zullen komen. De reacties daarop kunnen leiden tot spanningen in de samenleving.’

Volgens Henderson zouden de coronacrisis en klimaatverandering ook kansen kunnen bieden ‘om via stevig overheidsingrijpen – mét democratische steun – de economie grondig te heroriënteren op groene groei. Als dat gebeurt, is er een kans dat ongelijkheid wordt teruggedrongen en klimaatverandering vertraagt.’

Gebeurt dat niet, dan ontstaat er op sommige plekken in de wereld water- en voedselschaarste, waardoor steeds meer mensen op zoek zullen gaan naar een veilige plek buiten hun eigen land. Bovendien stijgt de kans op (gewapende) conflicten als gevolg van de toenemende schaarste. ‘Een recent voorproefje daarvan is de strijd om het water van de Nijl tussen onder meer Ethiopië en Egypte’, aldus Cees Flinterman, bijzonder hoogleraar mensenrechten en oud-directeur van het Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM). ‘En we weten: waar oorlogen zijn, zullen mensen vluchten naar veiliger gebieden.’

Weinig genoemd: vaccinaties

Van de veertig experts die deelnamen aan de enquête van Wordt Vervolgd beschouwt driekwart (dertig respondenten) klimaatverandering als de meest urgente internationale bedreiging van mensenrechten. Net zoveel experts verwachten dat armoede en (economische) ongelijkheid eveneens een belangrijk thema wordt. Vluchtelingen en migratie staat op drie en wordt door 29 experts aangewezen als een van de meest urgente thema’s. Daarna volgen persvrijheid (18) en racisme en discriminatie (17). Vaccinaties en lichamelijke integriteit, een onderwerp dat vanwege de coronapandemie zeer actueel is, wordt opvallend weinig genoemd (5). Hetzelfde geldt voor terrorisme (8), ook een onderwerp dat wereldwijd hoog op de agenda staat.

Hier dringt zich wel de vraag op of klimaatverandering zelf ook echt beschouwd kan worden als een mensenrechtenkwestie. Is de opwarming van de aarde niet eerder de óórzaak van schendingen van klassieke rechten zoals die zijn vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) van de Verenigde Naties? Denk aan bijvoorbeeld algemene en integriteitsrechten (non-discriminatie, gelijke behandeling), rechten van vreemdelingen (asielrecht) en sociaaleconomische rechten (recht op water, onderwijs, gezondheid). Klimaatverandering is hier inderdaad vooral een oorzaak, maar volgens sommige experts hebben we ook ‘recht op een schoon en veilig milieu’ of ‘recht op een leefbare planeet’. In die zin zou er door klimaatverandering ook een specifiek mensenrecht worden geschonden.

Sommigen pleiten voor het ‘recht op een schoon en veilig milieu’ of ‘recht op een leefbare planeet’

Binnen Amnesty Nederland is er veel discussie over klimaatverandering. Dagmar Oudshoorn, directeur van Amnesty Nederland, reageert op de uitkomsten van de enquête: ‘Wij onderschrijven de analyse dat klimaatverandering kan leiden tot een hele serie mensenrechtenschendingen. Daarbij zullen de landen die nu al het kwetsbaarst zijn, het sterkst getroffen worden. Activisten die strijden tegen klimaatverandering worden nu al het slachtoffer van grote mensenrechtenschendingen. Kijk naar de inheemse bevolking in Brazilië, die zich inzet voor het behoud van haar gebieden. Zij lopen een groot gevaar om vermoord en bedreigd te worden door grote bedrijven.

We zien dus hoe urgent het tegengaan van de opwarming van de aarde is, ook om mensenrechten te beschermen. Dat heeft ertoe geleid dat Amnesty zich in meerdere landen richt op het klimaat: zo zet Amnesty Brazilië zich bijvoorbeeld in tegen bomenkap. Maar in Nederland hebben we ervoor gekozen om ons vooral te richten op de mensenrechtelijke gevolgen van klimaatverandering. Je zou het een privilege kunnen noemen: anders dan in veel andere landen hebben we in Nederland een sterk maatschappelijk middenveld met meerdere organisaties die zich primair voor het klimaat inzetten – denk aan Milieudefensie en Greenpeace. Door niet elkaars werk te doen, maar door elkaar aan te vullen, versterken we elkaar. Als er een klimaatmars is, dan zijn we daarbij. Maar we moeten ook keuzes maken: als we ons primair bezighouden met de klimaatcrisis, zou dat ten koste gaan van andere doelen.’

Belastingparadijs Nederland

Wat Nederland betreft zien de experts niet klimaatverandering als het belangrijkste thema, maar armoede en (economische) ongelijkheid (29). Daarna komen: vluchtelingen en migratie (20), klimaatverandering (20), racisme en discriminatie (19) en huisvesting (17). Belastingontwijking door multinationals, privatiseringen, vermogensongelijkheid en het gebrek aan betaalbare huisvesting worden vaak genoemd als oorzaken van de groeiende ongelijkheid.

‘Er moet een einde komen aan brievenbusfirma’s en belastingontwijking’, zegt milieu- en mensenrechtenactivist Anne van Schaik. ‘We moeten kapitaal belasten en woonruimte als een mensenrecht beschouwen.’

‘Als we weten waartoe de mens in staat is, beseffen we hoe belangrijk de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens is’

Klaas Rozemond, filosoof, jurist en universitair hoofddocent strafrecht aan de Vrije Universiteit (VU), vindt dat Nederland in algemene zin ‘veel effectiever moet toezien op mensenrechten’, bijvoorbeeld door het opzetten van een Nederlands Mensenrechtenhof. ‘Het College voor de Rechten van de Mens heeft nu te weinig bevoegdheden om mensenrechten te handhaven.’

DNA, deepfakes en drones

Wordt Vervolgd vroeg de ondervraagden ook na te denken over welke (geo)politieke, maatschappelijke en (bio)technologische ontwikkelingen zij op de langere termijn verwachten. Naast klimaatverandering is een voorbeeld de groei van de macht van China, met als gevolg ‘het verschuiven van (liberale) waarden in de wereld’ en ‘een andere kijk op de universaliteit van mensenrechten’. Ook de voortzetting van conflicten in het Midden-Oosten zal zorgen voor blijvende schendingen, en een nieuw gevaar vormt een mogelijk conflict in de Zuid-Chinese Zee.

Andere experts vrezen dat (bio)technologische ontwikkelingen zullen leiden tot mensenrechtenschendingen. Bijvoorbeeld (hersen)implantaten, hersenstimulatie en het knippen en plakken in ons DNA (CRISPR-Cas), waarmee mensen zichzelf kunnen ‘verbeteren’. Hierdoor kan de kloof tussen arm en rijk nog verder groeien, omdat deze technologieën, zo is de verwachting, vooral toegankelijk zullen zijn voor de rijken. ‘Op een termijn van vijf of tien jaar zullen de biotechnologische mogelijkheden steeds groter worden, inclusief het gebruik van implantaten en gezondheidszorg-alleen-nog-
maar-op-afstand’, zegt Harry Hummel van het Nederlands Helsinki Comité op persoonlijke titel. ‘Economisch gedreven besluitvorming zal dat soort systemen willen opleggen.’

Ook genoemd wordt de toename van surveillance, het gebruik van algoritmes die nauwelijks nog te controleren zijn, en beïnvloeding met deepfakes en sociale media. ‘Dit soort technieken kunnen de democratie ondermijnen’, aldus Antoine Buyse, hoogleraar mensenrechten en directeur van het Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM).

UVRM: onvoldoende houvast

Volgens iets meer dan de helft van de experts biedt de UVRM onvoldoende houvast om deze toekomstige problemen op te lossen. Veel respondenten benadrukken dat het document niet bindend is en de VN te weinig slagkracht heeft om naleving af te dwingen. Het toevoegen van één of meerdere artikelen aan de UVRM wordt over het algemeen dan ook niet als een oplossing gezien.

Hoewel enkelen wel vinden dat er regels over klimaatverandering toegevoegd moeten worden, zou dat volgens Antoine Buyse ook ongewenste effecten kunnen hebben: ‘We openen een doos van Pandora als we een debat beginnen over het uitbreiden van de UVRM. Misschien eindigen we in deze ondemocratische tijden dan wel met een korter lijstje rechten. De onderliggende waarden van de UVRM (waardigheid, vrijheid, gelijkheid) blijven onverminderd uitgangspunten, ook om nieuwe uitdagingen en problemen mee te benaderen.’

Meerdere respondenten benadrukken dat de UVRM een document is met een belangrijke symbolische waarde. Vooral de ontstaansgeschiedenis ervan draagt daaraan bij, zo meent Cees Flinterman: ‘De aanleiding wordt gevormd door de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog, een zwarte periode in de geschiedenis, oneindig veel zwarter dan onze tijd. Als we weten waartoe de mens in staat is, beseffen we hoe belangrijk dit document is. Daarom moet het verhaal over het ontstaan van de UVRM verteld blijven worden, zeker ook op scholen.’

Beperkte macht VN

Wie zou de nieuwe dreigingen voor de mensenrechten tegen moeten gaan? Voor de hand ligt om een grote rol toe te kennen aan de VN, zo menen bijna alle respondenten. Flinterman vindt het belangrijk dat de VN ‘toch het enige platform vormen waar landen elkaar kunnen aanspreken op schendingen. Dat heeft lang niet altijd daadwerkelijk tot verbetering geleid, maar er zijn ook veel voorbeelden van landen waar ze wel een positieve invloed hebben uitgeoefend.’

Toch wijzen meerdere experts er ook op dat de VN in werkelijkheid een te beperkte macht hebben. Laura Henderson geeft om die reden aan een grote rol te zien voor de VS en andere staten: ‘In een ideale wereld kunnen de VN mensenrechtenschendingen tegengaan, maar in de praktijk zie je dat de VN maar een beperkte invloed hebben op het wereldtoneel. Zo oefenen de VS en de andere grootmachten door hun vetorecht een grote invloed uit op de Veiligheidsraad, wat leidt tot een verlamming van de VN. Met de macht van staten komt ook een verantwoordelijkheid om mensenrechten te beschermen.’

‘Gemiddeld en naar verhouding is de wereld nu een veiliger plek dan honderd jaar geleden’

Vier deelnemers verwachten het meest van de EU bij het terugdringen van mensenrechtenschendingen. Antoine Buyse is één van hen: ‘De EU heeft de combinatie van schaal, macht en tegelijkertijd de mogelijkheid tot effectiviteit, intern en extern. Als het de EU lukt op het thema mensenrechten haar gewicht in de weegschaal te leggen, kan dat cruciaal zijn. De EU heeft in vergelijking met de VS, China of Rusland de beste papieren om mensenrechten te verdedigen, ondanks onze koloniale geschiedenis.’

Wereld veiliger

Meerdere respondenten zien ook een belangrijke rol weggelegd voor het individu. Zo ook Cees Flinterman: ‘Stemmen is in een democratie dé manier om je voor je rechten in te zetten. Maar we moeten voortdurend waakzaam zijn, voor je het weet worden verworven rechten aangetast. Denk aan de mensenrechten die werden ondermijnd in de strijd tegen het terrorisme.’

Een aantal experts benadrukt dat er de afgelopen decennia veel vooruitgang is geboekt in de wereld. Zo voeren minder landen de doodstraf uit en ook het homohuwelijk wordt meer geaccepteerd, zegt Ali Remmelts, zakelijk directeur van internationaal film- en debatfestival Movies that Matter. ‘En het activisme lijkt, voornamelijk onder jongeren, toe te nemen.’ Mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas vindt vooral de beweging tegen racisme en voor feminisme ‘hoopvol’, evenals de beweging rond huisvesting.

Toch blijft waakzaamheid geboden, stelt politiewetenschapper Jaap Timmer, die is verbonden aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘Over het geheel zie ik de democratie in meer landen de overhand nemen. Maar democratie is een kwetsbaar goed en vergt voortdurend onderhoud en alertheid. Gemiddeld en naar verhouding is de wereld nu een veiliger plek dan honderd jaar geleden toen mijn ouders werden geboren. Maar die veiligheid is ongelijk verdeeld en vergt doorlopend aandacht, onderhoud én verbetering.’

Armoede

1. Wat is het probleem?

De armoede en (economische) ongelijkheid zullen zowel in Nederland als internationaal sterk toenemen, verwacht een meerderheid van de mensenrechtenspecialisten. Die ontwikkeling wordt grotendeels bepaald door een aantal factoren, te beginnen bij klimaatverandering. Die gaat zorgen voor toenemende schaarste (wateroorlogen, voedseltekorten), en grote gebieden in de wereld die onleefbaar dreigen te worden. Armoede en migratie zullen toenemen, evenals populisme, polarisatie en racisme.

Verder hebben de experts vooral kritiek op het economisch systeem, dat volgens hen armoede en ongelijkheid in de hand werkt. Zo ziet Harry Hummel van het Nederlands Helsinki Comité dat ‘het dominante geld- en marktgerichte denken en handelen hebben geleid tot steeds grotere verschillen op sociaaleconomisch terrein’.

2. Waarom groeit de kloof tussen arm en rijk?

Volgens Hummel is ‘het bestuur niet meer ingesteld op een collectieve aanpak en zijn de burgers na twee generaties opgevoed met een individualistische manier van denken’. Een redelijk goed bestaan voor de bovenlaag en achteruitgang bij de onderlaag, is volgens Hummel het gevolg. ‘Mensen aan de onderkant worden steeds kanslozer.’

Ook de coronapandemie, die verder opvallend weinig genoemd wordt, kan zorgen voor een groeiende kloof tussen arm en rijk. Arts Loes van Willigen, voormalig voorzitter van de Johannes Wier Stichting, zegt: ‘Het beperkte aantal beschikbare vaccinaties tegen onder andere Covid-19 veroorzaakt een nog grotere kloof tussen de zogenoemde ontwikkelde en ontwikkelingslanden.’

3. Wat te doen om de dreigende armoede en ongelijkheid tegen te gaan?

Terwijl de sociale en economische ongelijkheid steeds meer onder druk komt te staan, investeren we wereldwijd veel te veel in wapens en te weinig in ontwikkelingshulp volgens Cees Flinterman, bijzonder hoogleraar mensenrechten. ‘Neem het grote verschil in rijkdom tussen Afrika en het rijke Westen. Er is al veel aan gedaan om dat tegen te gaan, maar nog lang niet genoeg.’

Inzoomend op Nederland vindt hoogleraar mensenrechten Antoine Buyse dat de Nederlandse overheid als eerste vermogensongelijkheid zou moeten aanpakken. Mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas gaat nog een stap verder. Hij vindt dat we niet terughoudend moeten zijn om de discussie aan te gaan over het maken van andere politieke keuzes, zoals het ingrijpen in de markt door middel van nationaliseringen en het terugdraaien van privatiseringen. ‘Zo kun je mensen weer bestaanszekerheid garanderen. Op die basis kunnen alle andere mensenrechten makkelijker gebouwd worden. Zo heb je het recht op huisvesting. Vanuit de mensenrechten gezien zou het ook niet vreemd zijn om naar een veel collectievere benadering van volkshuisvesting te kijken.’

Ook wil Klaas terug ‘naar de discussie over de oude nutsvoorzieningen’. Die kunnen onder meer een bijdrage leveren aan mobiliteit, een basisrecht volgens de UVRM. ‘Waarom zou je het ov niet gratis maken? Het is toch openbaar vervoer… Waarom moet er dan geconcurreerd worden? Zeker als je een goed alternatief wil bieden voor de auto.’

Klimaatverandering

1. Wat is het probleem?

‘Op de plekken waar mensen nu al armer zijn, zal de opwarming van de aarde leiden tot de schending van basale mensenrechten als onderdak, voedsel, gezinsleven, en onderwijs’, zegt Anna Schoemakers, directeur van Greenpeace Nederland. Mensenrechtenadvocaat Jelle Klaas vult aan: ‘Groepen die het nu al slechter hebben, komen straks nog verder in de problemen.’

2. Wat te doen tegen deze dreigende schendingen van mensenrechten?

Je kan de gevolgen aanpakken (zoals vluchtelingen asiel verlenen), maar veel respondenten vinden het belangrijk om ze bij de basis aan te pakken, bij de klimaatverandering. Ze geven daar verschillende strategieën voor. Antoine Buyse, hoogleraar mensenrechten en directeur van het SIM, vindt bijvoorbeeld dat het waarborgen van mensenrechten, zoals het demonstratierecht, een goede manier is om klimaatverandering aan te pakken. ‘Mensen moeten zich kunnen organiseren om klimaatverandering aan te pakken. Dat maak je mogelijk door participatierechten en de vrijheid van meningsuiting en van vereniging te waarborgen.’

3. Kan de rechter ook een rol spelen?

Ja, reageert Laura Henderson, universitair docent internationaal recht en mensenrechten aan de Universiteit Utrecht. ‘De klimaatzaak van Milieudefensie tegen Shell was een keerpunt. Het oordeel van de rechter was dat Shell de CO₂-uitstoot met bijna de helft moet terugbrengen.’

Interessant in deze zaak is volgens Henderson dat de rechter erkende dat er een directe relatie is tussen klimaatverandering en de schending van mensenrechten. ‘De verwachting is dat rechtszaken steeds belangrijker worden om bedrijven ertoe aan te zetten de opwarming van de aarde te bestrijden maar ook om andere mensenrechtenschendingen tegen te gaan. Ik ben benieuwd hoe dit zich ontwikkelt: wordt een directeur van een bedrijf straks persoonlijk verantwoordelijk voor het schenden van mensenrechten? Dat zou een sterk afschrikeffect kunnen hebben op bedrijven die het niet zo nauw nemen met overtredingen.’

4. En wat moet de overheid doen?

Het terugdringen van klimaatverandering moet als een aanlokkelijke keuze worden neergezet door de overheid, benadrukt Henderson. ‘Om de goede weg in te slaan is een mooi toekomstbeeld van het grootste belang. Vaak wordt gedaan alsof rekening houden met het klimaat betekent dat we als mensen moeten afzien. Minder uitstoot is dan minder welvaart. Terwijl er op dit moment ook wordt nagedacht over een groene toekomst waarin de hyperproductiviteit wordt teruggeschroefd om onze planeet te redden. En misschien is een minder productieve samenleving wel gelukkiger dan een wereld waarin we allemaal hard werken. Hierin zie ik een belangrijke rol voor de politiek, die mag onze verbeeldingskracht wel wat meer aanspreken: die moet ons ook andere, positieve maar zeker niet onrealistische toekomstbeelden laten zien.’

Technologie

1. Wat is het probleem?

De inzet van artificiële intelligentie (AI) bij het gebruik van wapens en drones zal leiden tot meer mensenrechtenschendingen, zoals meer burgerslachtoffers. Ook zal surveillance wereldwijd toenemen, verwachten experts die aan ons onderzoek meewerkten. China speelt daarbij een belangrijke rol. ‘Klassieke liberale waarden zoals privacy en vrijheid van meningsuiting staan daar onder druk’, zegt filosoof Marjan Slob. ‘Nu China macht vergaart in de wereld, zullen ook andere regimes geneigd zijn hun model over te nemen, met afkalving van die klassieke mensenrechten tot gevolg.’

Antoine Buyse, hoogleraar mensenrechten en directeur van het SIM, zegt dat er sprake is van ‘autocratische leereffecten’. Sommige wetten en surveillance-systemen zullen ook als lichtere variant door democratische landen worden toegepast. Nu al zie je dat in Nederland bijvoorbeeld met gezichtsherkenning wordt geëxperimenteerd, bijvoorbeeld in de Johan Cruijff Arena. Harry Hummel van het Nederlands Helsinki Comité sluit zich daarbij aan. Hij denkt dat ‘toekomstige spanningen in de samenleving kunnen leiden tot sterke druk om surveillance-achtige systemen verder uit te rollen’.

2. Wereldwijd worden steeds vaker (zelflerende) algoritmes gebruikt, ook in Nederland. Wat is het gevolg?

Dit kan tot grote problemen leiden zoals discriminatie, denkt Anna Timmerman van vredesorganisatie PAX Nederland. ‘Denk bijvoorbeeld aan meer toeslagenaffaires.’ Ze ziet ook (de macht van) sociale media als een gevaar voor de democratie, doordat steeds meer mensen ‘in hun eigen bubbel zitten’. Allemaal bubbels met een eigen, soms alternatieve waarheid. Dan zal het steeds moeilijker worden om nog een gemeenschappelijke wereld te vormen.

Antoine Buyse verwacht dat staten steeds vaker sociale media zullen gebruiken om de eigen bevolking of die van andere staten te beïnvloeden. Hij ziet vooral de opkomst van deepfakevideo’s als gevaar. ‘Met deepfakes wordt het voor de gemiddelde gebruiker veel lastiger te controleren wat echt en niet echt is.’

3. Wat gebeurt er met alle data en informatie over burgers?

Die vraag wordt steeds belangrijker, denkt Antoine Buyse. Zo verzamelt China bijvoorbeeld het DNA van de Oeigoeren. ‘DNA is informatie en data over jouzelf. Die data zijn alleen van jouzelf. Bedrijven en overheden mogen daar niet zomaar gebruik van maken. Dat je in de toekomst het DNA van een hele bevolkingsgroep aanpast, is niet ondenkbaar. Er zijn al nieuwe technieken waarmee je kunt knippen en plakken in DNA (CRISPR-Cas, red.).’

4. Voor wie gelden mensenrechten in de toekomst?

Met nieuwe technieken zoals (hersen)implantaten zouden mensen zichzelf in de toekomst kunnen ‘verbeteren’. Zij worden bijvoorbeeld slimmer, ouder of minder snel ziek. Dit kan zorgen voor een toename van ongelijkheid, omdat dit soort technieken waarschijnlijk niet voor iedereen beschikbaar zullen zijn. Daar komt nog bij dat de vraag ‘Wat is een mens?’ steeds belangrijker zal worden door de opkomst van robots en AI, verwacht Antoine Buyse. ‘Het bereik van de mensenrechten zal mogelijk uitgebreid moeten worden.’ Krijgen robots straks ook rechten?