‘Ik voel me elke dag schuldig dat ik niet in Rusland ben’, vertelt de Russische mensenrechtenactivist Anastasia Sjevtsjenko (44) via Zoom vanuit de Litouwse hoofdstad Vilnius. ‘Om op te staan tegen Poetin en de oorlog in Oekraïne. In die zin begrijp ik wel waarom Navalny terug naar Rusland is gegaan, nadat hij was vergiftigd.’
Ze noemt de dood van Aleksej Navalny, die half februari overleed in het strafkamp waar hij vastzat, ‘een gigantisch verlies’. Tegelijkertijd, zegt ze, hebben veel mensen hun angst nu opzijgezet. ‘Er wordt vaak gezegd dat er niet wordt gedemonstreerd in Rusland, maar dat is niet zo. Er ging afgelopen jaar geen dag voorbij dat er niet werd gedemonstreerd. Maar het wordt steeds moeilijker, omdat alle protesten in Rusland nu verboden zijn. Daardoor ontstaan er nieuwe vormen van protest, zoals het neerleggen van bloemen bij monumenten.’
‘Er ging afgelopen jaar geen dag voorbij dat er niet werd gedemonstreerd in Rusland’
Sjevtsjenko maakt zich grote zorgen om een goede vriend van haar: Vladimir Kara-Moerza. Sinds Navalny’s dood is Kara-Moerza een van de belangrijkste politieke gevangenen in Rusland. Hij is meerdere keren vergiftigd, net als Navalny waarschijnlijk door het Kremlin. In april vorig jaar werd hij veroordeeld tot 25 jaar strafkamp wegens landverraad, omdat hij zich uitsprak tegen het Kremlin en de oorlog in Oekraïne. Voor die tijd reisde Kara-Moerza, die ook de Britse nationaliteit heeft, vaak heen en weer tussen het Verenigd Koninkrijk, Rusland en de Verenigde Staten, waar zijn vrouw en drie kinderen wonen.
Ontvang de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
‘Ik heb het er vaak met hem over gehad’, zegt Sjevtsjenko. ‘Waarom ben je teruggegaan? Je wist dat je gearresteerd zou worden. Je hebt kinderen en die betekenen alles voor je. Maar hij vindt, net als Navalny, dat je in Rusland moet zijn als je tegen de oorlog en tegen Poetin bent. Zelf heb ik ervoor gekozen om wel weg te gaan, voor mijn kinderen. Dus leef ik met dat schuldgevoel.’
10 kilo brieven
Iedere woensdag schrijft Sjevtsjenko samen met vrienden vanuit het buitenland zo’n driehonderd brieven aan politiek gevangenen in Rusland. Bedoeld om hoop te geven, maar de brieven die ze terugkrijgen zijn net zo goed hoopgevend, vertelt ze. ‘Ze schrijven vaak: er gaan mensen dood door dit regime, dus het is geen tijd om bang te zijn, het is de tijd om groots te zijn. Als ik me weleens depressief voel, dan lees ik die brieven en dan heb ik weer inspiratie om door te gaan.’
Uit eigen ervaring weet ze hoe belangrijk het is om brieven te ontvangen als je vastzit. Zelf kreeg ze begin 2019 tijdens een strafproces huisarrest opgelegd vanwege haar werk voor Open Russia, een organisatie die zich inzet voor democratie in Rusland, opgezet door de in ballingschap levende oligarch en politiek activist Michail Chodorkovski. ‘Ik kreeg duizenden brieven, vooral vanuit het buitenland en via Amnesty. Zo’n 10 kilo aan brieven! Die hebben me op de been gehouden’, vertelt Sjevtsjenko. ‘Als je steeds maar weer hoort dat je een crimineel bent, een gevaar voor het land, dan ga je dat op een gegeven moment bijna geloven. Maar als je die brieven vervolgens leest, dan weet je dat het goed is waar je mee bezig bent. De meeste brieven kwamen overigens uit Nederland. Daarom is het mijn droom om in Nederland te vertellen hoe dankbaar ik ben.’
Op 4 april komt Sjevtsjenko naar Nederland. Amnesty Nederland organiseert een avondprogramma, waarin zij centraal staat. Met onder andere de vertoning van de korte documentaire Anastasia (shortlist Oscar 2023) over haar vervolging en de dood van haar dochter, en daarna een interview met Sjevtsjenko.
Lees ook:
Dit zijn Ruslands echte patriotten
‘Ongewenste organisatie’
Anastasia Sjevtsjenko was de eerste persoon die in 2019 volgens een wet uit 2015 in Rusland werd aangeklaagd wegens deelname aan een zogeheten ‘ongewenste organisatie’. Met deze wet werd buitenlandse steun aan bepaalde ‘ongewenste’ organisaties in Rusland stilgelegd. In diezelfde tijd werd ook de Foreign Agents Law uit 2012 steeds vaker ingezet, waarmee de activiteiten van organisaties en personen in Rusland werden gecriminaliseerd. De afgelopen jaren zijn tal van Russische journalisten en activisten via deze wet tot ‘buitenlands agent’ verklaard.
Tijdens haar strafproces zat Sjevtsjenko ruim twee jaar vast onder huisarrest. In februari 2021 kreeg ze vier jaar voorwaardelijke celstraf opgelegd, later bijgesteld naar drie jaar. Hoewel ze die straf niet hoefde uit te zitten, had het huisarrest grote gevolgen: de rechter verbood haar, tot op het laatste moment, om haar doodzieke en gehandicapte dochter Alina in een verzorgingshuis te bezoeken. Pas op de laatste dag, vlak voor haar dochter overleed, mocht ze Alina zien.
‘Het was moeilijk, Alina huilde vaak, schreeuwde van de pijn, maar de medicijnen waren niet verkrijgbaar’
‘Het toont hoe wreed ze kunnen zijn’, vertelt Sjevtsjenko. ‘Het Kremlin wilde laten zien dat het ze niet uitmaakt of je een vrouw bent, kinderen hebt, wat dan ook. Nu doen ze hetzelfde bij andere vrouwen. Bijvoorbeeld opnieuw in Boerjatië, in de regio waar ik geboren ben. Bij Natalia Filonova, die is gearresteerd terwijl haar gehandicapte zoon in een verzorgingshuis zit.’
Medicijnen voor Alina
Al bij haar geboorte bleek Sjevtsjenko’s dochter Alina zwaar gehandicapt. Sjevtsjenko woonde toen nog samen met haar man in haar geboortedorp Dschida in Boerjatië, nabij de Mongoolse grens. Haar vader was daar gelegerd, haar moeder doceerde Russische taal. Een klein dorp, arm en met nauwelijks voorzieningen. ‘De wc was een houten gebouwtje met een gat in de grond’, vertelt Sjevtjsenko. ‘Sindsdien is er weinig veranderd. Die wc ziet er nog steeds hetzelfde uit.’
Toen Alina geboren werd, zei de arts dat ze nooit normaal zou kunnen lopen, praten, bewegen. Ze zou beter af zijn in een verzorgingstehuis. Binnen een uur moest Sjevtsjenko beslissen, tijdens de lunchpauze van de arts. Ze weigerde en nam haar dochter mee naar huis. Maar de medicijnen die ze nodig had, waren nergens te krijgen. Ze klopte op alle mogelijke deuren, schreef brieven en belde om de medicatie te krijgen, allemaal tevergeefs. ‘Het was moeilijk, ze huilde vaak, schreeuwde van de pijn, maar de medicijnen waren niet verkrijgbaar.’
Na de geboorte van Alina verhuisde het gezin naar een dorp in de buurt van Rostov aan de Don, in het zuidwesten van Rusland, nabij de Oekraïense grens, waar haar tweede dochter, Vlada, en haar zoon, Misha, werden geboren. Omdat de situatie met Alina onhoudbaar was, moest ze uiteindelijk toch in een verzorgingstehuis geplaatst worden. ‘In de weekenden zochten we haar op met het gezin’, vertelt Sjevtsjenko. ‘We keken tekenfilms, we praatten tegen haar, maar ik weet niet of ze me herkende.’
Lees ook:
Hoe Rusland de laatste onafhankelijke journalisten de mond snoert
Banden tussen criminelen en corrupte politici
Ondertussen werkte Sjevtsjenko als journalist voor lokale kranten en tv-zenders, en maakte vaak politiek gevoelige verhalen. Daarnaast zette ze zich in als vrijwilliger voor het team van Navalny, ‘om propaganda te bestrijden’. Ze raakte ook betrokken bij de lokale verkiezingscommissie en sloot zich aan bij de Communistische Partij – al was dat van korte duur. Dat was in Rostov aan de Don zo ongeveer de enige partij in de oppositie, vertelt Sjevtsjenko. Bovendien was het er makkelijk carrière maken. ‘Het waren allemaal oude mensen van een jaar of 70 of 80. Ze vonden het geweldig dat ik er als jonge vrouw bij kwam. Maar we hadden om de haverklap een begrafenis.’
Een moordpartij eind 2010 in het dorp Koesjtsjjovskaja, waarbij twaalf mensen op brute wijze werden vermoord, onder wie een goede vriend van Sjevtsjenko, was een grote klap voor haar. De moorden schokten de Russische bevolking en brachten banden aan het licht tussen criminelen en corrupte politici. Het duurde jaren voor Sjevtsjenko er overheen kwam. Tegelijkertijd wakkerde het haar activisme nog verder aan, vertelt ze.
Kritiek op politiek werk
Kort na de geboorte van haar zoon Misha scheidde Sjevtsjenko van haar man en nam ze zowel het politieke werk als het gezin op zich. Ze steunde politieke gevangenen, organiseerde politieke bijeenkomsten en ging naar demonstraties tegen de regering. In 2015 organiseerde ze na de moord op de Russische oppositiepoliticus Boris Nemtsov een rouwevenement. Zo raakte ze ook betrokken bij de organisatie Open Russia, dat zich inzet voor democratie en mensenrechten en een sterker maatschappelijk middenveld in Rusland. ‘Ze hadden een hele mooie campagne voor de verkiezingen, waarbij ook kandidaten met een handicap werden gesteund door Open Russia. Het was zo modern en ongewoon dat ik besloot om mee te doen. Ik ben nog steeds lid en ik vind het een van de beste bewegingen.
In 2016 opende ze in Rostov een lokale afdeling van de organisatie. Maar een jaar later werd haar aangeboden om leiding te geven aan het verkiezingshoofdkwartier van de bekende journalist en politicus Ksenia Sobtsjak in Rostov aan de Don. Dat kwam haar ook op kritiek te staan, omdat Ksenia Sobtsjak veel connecties heeft met het Kremlin.
Sobtsjaks vader was de mentor van Poetin in zijn tijd als burgemeester van St. Petersburg. Waarom ging u voor die verkiezingscampagne werken?
‘Ik heb daar toen veel over nagedacht natuurlijk, en toch besloten om het te doen. Want ik kreeg toegang tot alle media en tv-zenders en ik kon me uitspreken tegen Poetin. Ik was absoluut vrij om te zeggen wat ik wilde. Ik had het over corruptie, repressie. En Ksenia heeft inderdaad connecties met het Kremlin, maar ze zat wel in de oppositie. Ze was bij alle protesten en ze sprak zich uit. En omdat ze als journalist veel over popsterren en acteurs schreef, kon ze ook een heel ander publiek bereiken dat normaal niet zo geïnteresseerd is in politiek. Ik heb er in ieder geval geen spijt van. Al waren die verkiezingen destijds natuurlijk wel illegaal, omdat er óók verkiezingen werden gehouden op bezet gebied, op de Krim.’
‘Een paar vrouwelijke activisten hebben een life hack gevonden: als je opgepakt wordt, zeg je dat je ongesteld bent’
Destijds was Sjevtsjenko al een paar keer gearresteerd voor haar werk, maar altijd weer snel vrijgekomen. Zo ook in 2018, toen ze werd opgepakt voor het opplakken van verkiezingsposters voor Sobtsjak. Een jaar later veranderde alles, toen ze werd aangeklaagd nadat Open Russia ongewenst was verklaard. Na haar veroordeling en huisarrest, vluchtte Sjevtsjenko in augustus 2022 met haar twee kinderen naar Litouwen, waarna de Russische autoriteiten haar op een lijst met gezochte personen plaatsten.
Inmiddels woont ze in Vilnius en zet ze haar activisme vanuit daar voort. Ze organiseert er demonstraties tegen de oorlog, politieke bijeenkomsten en ze steunt gevangen anti-oorlogsactivisten in Rusland. Vorig jaar mei vertelde ze haar verhaal nog bij de Geneva Summit for Human Rights and Democracy, waar ze pleitte voor een eind aan de oorlog in Oekraïne en een eind aan het regime van Poetin. Ook was ze recent betrokken bij een groot congres in Berlijn van ngo’s en personen die tot ‘buitenlands agent’ zijn verklaard, waar nagenoeg de hele gevluchte Russische oppositie aanwezig was. Op sociale media uit ze zich vaak kritisch over de ‘te grote’ rol van mannen in de oppositie. ‘De Russische maatschappij is erg patriarchaal.’
Lachend: ‘Een paar vrouwelijke activisten zeiden laatst tegen me dat ze een life hack hebben gevonden: als ze opgepakt worden, zeggen ze dat ze ongesteld zijn. De agenten vinden dat zo walgelijk dat ze soms meteen worden vrijgelaten…’
Wat is de rol van vrouwen en feminisme in de Russische oppositie en het anti-oorlogsactivisme?
‘Vrouwen zijn essentieel. Het zijn met name vrouwen die de straat op gaan, die fondsen werven, die petities ondertekenen. Als we naar de Russische oppositie kijken, dan zien vrouwen zichzelf niet snel als politicus. Zij zijn activisten en de mannen zijn politici. Zelf probeer ik het te combineren. Ik zie mezelf als activist én politicus. Omdat ik veel met mensen in het veld werk, ik organiseer protesten, maar ik ontmoet ook politici op verschillende niveaus.’
Ze vervolgt: ‘Ik heb veel contact met de Belarussische oppositie en een van de oppositieleiders daar zei tegen me: “mannen verborgen zich achter onze rug tijdens de protesten in Belarus. Sorry, maar de mannen in Belarus zijn nou eenmaal zo…” Ik denk dat het in Rusland ongeveer hetzelfde is.’
Is de Belarussische oppositie een voorbeeld voor u?
‘Ja, hun leider is natuurlijk een vrouw. Ik probeer Russische vrouwelijke activisten ervan te overtuigen zichzelf ook als politicus te gaan zien. Ik wil dat iedereen begrijpt dat het feit dat je een vrouw bent, niet betekent dat je geen politicus kunt zijn. Soms word ik voor het “genderevenwicht” uitgenodigd voor bepaalde tv-programma’s. Zo was ik onlangs in Amsterdam op TV Rain [onafhankelijke Russische tv-zender, sinds 2023 gevestigd in Nederland, red.] en ik wist dat ik de enige vrouw zou zijn. Met opzet droeg ik een rood jasje, zodat ik gezien zou worden. Maar er werden vooral vragen aan de mannen gesteld. Het is zo vreemd: als je een vrouw bent in de 21e eeuw in de Russische politiek, dan ben je transparant. Je moet luider zijn dan mannen om opgemerkt te worden.’
Moet de verandering in Rusland vanuit de diaspora komen of vanuit het land zelf?
‘Natuurlijk vanuit het land zelf. Maar onze taak vanuit het buitenland is om samen te werken met degenen die zich in het land bevinden.’
Hoe ziet u de toekomst van Rusland voor u?
‘Pijnlijk. Ja, heel zwaar. Want we moeten uiteindelijk betalen voor alles wat het regime heeft gedaan. In Rusland zelf en in Oekraïne. Elke keer als ik Oekraïners zie, zeg ik sorry, want dit regime zal nooit sorry zeggen. Het is onze taak om al het mogelijke te doen om het land te herstellen. Ik droom ervan dat Rusland democratisch en Europees wordt. Dus er is nog veel werk aan de winkel.’
Wat voor rol zou u voor uzelf zien in een democratisch Rusland?
‘Misschien een zetel in het parlement… En ik zou graag iets met kinderen willen doen, omdat zij de grootste slachtoffers zijn. Allereerst sterven er kinderen in Oekraïne en in Rusland worden kinderen onderdrukt op scholen. Er wordt ze verteld dat ze patriotten moeten zijn. Niemand geeft om hun gezondheid, ze zijn niet onafhankelijk… Ik zou graag een moeder willen zijn voor velen, niet alleen voor mijn eigen kinderen. In de Russische propaganda noemen ze mij soms “de moeder van Russische immigranten”. Dat is grappig, want voor mij is dat oké. Ik vind het wel een mooie titel.’
Ontmoet Anastasia Sjevtsjenko
Meld je hier aan voor het documentaire- en verdiepingsprogramma met de Russische mensenrechtenactivist Anastasia Sjevtsjenko op 4 april. Na afloop is er een schrijfactie voor gevangen anti-oorlogsactivisten.
Wanneer: Donderdag 4 april, 2024
Waar: Amnesty International, Keizersgracht 177, Amsterdam
Tijd: 19:00-21:30 uur
Voertaal: Engels
Ontvang de Wordt Vervolgd Nieuwsbrief
