‘Ik heb geleerd dat het mijn mentale gezondheid ten goede komt als ik me niet constant bezighoud met de vraag wanneer ik precies vrijkom’, laat de Turkse zakenman en filantroop Osman Kavala (1957) vanuit de gevangenis weten. ‘Ik dacht verschillende keren dat ik aan het eind van de Gezi-zaak vrijgelaten zou worden. Maar na de vrijspraak werd ik uit de gevangenis gehaald, om opnieuw gearresteerd te worden.’
Kavala, een van de bekendste gewetensgevangenen van Turkije, zit sinds 18 oktober 2017 vast – precies vijf jaar deze maand. Als nazaat van een door de tabakshandel rijk geworden familie ontwikkelde hij zich van maatschappelijk verantwoord ondernemer tot financierder van culturele instellingen zoals Anadolu Kültür. Ook ondersteunt hij openlijk burger- en mensenrechtenbewegingen.
Mussen voeren
Via zijn advocaat, die hem twee keer per week bezoekt in de Silivri-gevangenis in Istanbul, kreeg Wordt Vervolgd de kans om hem eind augustus schriftelijk te interviewen. Kavala’s handgeschreven antwoorden zijn uitgetypt door de advocaat, die ze via WhatsApp verstuurde.
Lees ook:
Osman Kavala: ‘Wie zou mij nu wat willen doen?’
Hoe zijn dagelijks leven eruitziet in de gevangenis? ‘Ik heb een cel voor mezelf’, schrijft Kavala. ‘Ik breng mijn tijd lezend door, meestal literatuur, een essentiële bezigheid voor mijn mentale welzijn. Ik lees de kranten, kijk nieuws en films op televisie. Overdag loop ik op mijn binnenplaats. In de zomer observeer ik de mussen die nestjes maken op de muren van de gevangenis en ik geef ze te eten.’
Ondanks het moedeloos stemmende vooruitzicht van de levenslange veroordeling, ziet hij lichtpuntjes: ‘Steeds meer mensen realiseren zich dat de rechterlijke macht gebruikt is voor politieke doeleinden. Ik ontvang steunbetuigingen van heel verschillende mensen uit Turkije en het buitenland. Dat stemt me optimistisch.’
‘Politiek gemotiveerde poppenkast’
Op 18 februari 2020 werden Kavala en andere verdachten vrijgesproken van het organiseren van de Gezipark-protesten in Istanbul, de massale anti-regeringsdemonstraties in de zomer van 2013. Maar nog dezelfde dag werd hij opnieuw gearresteerd, en nu werd de aanklacht verzwaard met betrokkenheid bij de mislukte couppoging van 2016 en spionage. Op 25 april van dit jaar werd hij veroordeeld tot verzwaard levenslang voor een poging tot het omverwerpen van de regering via de Gezipark-protesten en de mislukte couppoging. Zeven anderen kregen achttien jaar cel in dezelfde zaak.
Amnesty International beschouwt alle zeven veroordeelden (een van hen is ontsnapt) in deze zaak als gewetensgevangenen. Nils Muižnieks, directeur van Amnesty’s Europees regionaal kantoor, sprak na de uitspraak van een ‘politiek gemotiveerde poppenkast’ en noemde het proces ‘een poging om onafhankelijke stemmen het zwijgen op te leggen’.
Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) oordeelde op 10 december 2019 dat Turkije Kavala moet vrijlaten, omdat zijn gevangenschap een schending is van het Europese Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Turkije dient zich daaraan te houden als ondertekenaar van het verdrag, maar weigert dat. Wel loopt er een hoger beroep in de zaak, hoewel het onduidelijk is wanneer dat dient.
Kavala noemt zijn zaak zelf ‘een showproces’. ‘Het is bedoeld om de Gezipark-protesten en andere toekomstige massale protesten tegen de regering in diskrediet te brengen’, schrijft hij. ‘Maar het heeft averechts gewerkt. Het is duidelijk dat de rechterlijke macht is gebruikt voor politieke doeleinden, en daarmee kan het een bedreiging voor iedere burger zijn. Volgens mij zal de Gezi-zaak dan ook bijdragen aan een belangrijk inzicht: een democratie kan niet zonder een onafhankelijke rechterlijke macht die functioneert volgens de basisprincipes van het recht.’
Verzoenende toon
De grootschalige Gezipark-protesten ontstonden toen het park op de schop moest. Er lag een plan voor de herbouw van de Ottomaanse barakken die tot 1940 op het plein stonden, met onder meer een winkelcentrum. De protesten die in mei 2013 in Istanbul tegen de bouwplannen uitbraken, mondden uit in landelijke anti-regeringsprotesten die hard werden neergeslagen door de politie. Zes demonstranten kwamen om het leven en vele raakten zwaargewond.
‘De rechterlijke macht is gebruikt voor politieke doeleinden. Dat is een bedreiging voor iedere burger’
Hoe heeft dit zo uit de hand kunnen lopen? Kavala: ‘Aan het begin van de protesten sloegen Abdullah Gül (de toenmalige president, red.) en de regerende AK-partij een verzoenende toon aan, die leek te wijzen op een dialoog met de demonstranten. Maar Recep Tayyip Erdoğan, destijds premier, wilde de plannen niet opgeven en stelde voor er een referendum over te houden. Een paar weken later werd het project via de rechter alsnog geschrapt, omdat het een milieubeschermingsplan overtrad.’
Na de mislukte couppoging in 2016 veranderde de manier van spreken van Erdoğan radicaal. ‘Hij trok parallellen tussen beide gebeurtenissen’, schrijft Kavala. ‘Erdoğan stelde dat het Gezipark-protest een opstand was die als doel had zijn regering omver te werpen, net als de couppoging. Er zou sprake zijn van een samenzwering door buitenlandse actoren. Dat verhaal wordt nog steeds gebruikt om alle protesten tegen de regering in diskrediet te brengen. Ik denk dat mijn gevangenschap nodig was om dit verhaal in leven te houden.’
Onwettigheden in de rechtszaak
De manier waarop Osman Kavala vervolgens verdachte werd in deze zaak, is zacht gezegd opmerkelijk. ‘Omdat er geen concreet bewijs was, werden de protesten aan George Soros gelinkt – maar dat was nergens op gebaseerd. Als bestuurslid voor de Turkse tak van Soros’ ngo Open Society Foundations werd ik gebruikt om dit scenario geloofwaardig te maken. Verder had ik publiekelijk erkend dat de Gezipark-protesten rechtmatig waren. Samen met veel andere burgers die zich zorgen maakten vond ik dat het geplande bouwproject bij het Gezipark verkeerd was en ik eiste dat het niet door zou gaan. Hoewel ik de protesten niet financieel steunde, zorgde mijn sympathie voor de jonge demonstranten ervoor dat ik een geschikte persoon was om een link tussen Soros en de demonstranten te leggen.’ Soros is een Hongaars-Amerikaanse zakenman en filantroop, en de oprichter van de Open Society Foundations, een internationale ngo die democratie, mensenrechten en sociaaleconomische hervorming bepleit. Onder meer vanwege zijn Joodse achtergrond is Soros vaak het doelwit van (antisemitische) complottheorieën, en doelwit van extreemrechts en autocratische leiders.
‘De aanklagers hebben mij nooit ondervraagd’
Kavala beschrijft hoe de rechtszaak vanaf het begin onwettigheden bevatte. ‘De aanklagers hebben mij nooit ondervraagd en ze namen onwaarheden op in de aanklachten om de valse beschuldigingen te staven. Na mijn vrijspraak aan het einde van het eerste Gezi-proces, werd een beschuldiging van spionage geconstrueerd om me achter de tralies te houden. Ook kon zo de eerdere uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, die mijn vrijlating eiste, omzeild worden.’
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelde dat u vrijgelaten moest worden. En op 11 juli oordeelde het Hof dat daar niet aan was voldaan. Wat betekent die uitspraak?
‘Het maakte duidelijk dat de rechterlijke macht en het Turkse strafrecht zijn misbruikt om mijn arbitraire gevangenschap te verlengen. En dat geldt ook voor de eerdere beslissing van het Hof, wat een duidelijke waarschuwing was aan de Turkse regering om zich niet in de rechtsgang te mengen.’
Ook een groep ambassadeurs, onder wie de Nederlandse, vroeg internationaal aandacht voor uw gevangenschap. Wat zegt dit over de relaties tussen Turkije en het Westen?
‘De reactie van de president was in lijn met het verhaal dat hij de afgelopen jaren heeft gebruikt. Hij zegt dat de regering niet tegemoetkomt aan “onvriendelijk” geformuleerde eisen van westerse regeringen. Die zouden geen respect hebben voor de soevereiniteit van Turkije. Ik denk dat het voor hem heel gewoon is om opruiende uitspraken te doen over mij. Hij vindt het normaal dat iemand die hij verdenkt van ondermijnende activiteiten of de plannen daartoe, in de gevangenis belandt. Daarom reageert hij zo afwijzend op het oordeel van het Hof en oproepen van Europese landen om de beslissingen van het EHRM uit te voeren. Die ziet hij als een inbreuk op de binnenlandse aangelegenheden van Turkije en daarmee als een bedreiging. Zijn aanvallen op de ambassadeurs voeren ook de druk op de rechterlijke macht op om niet te voldoen aan de beslissingen van het EHRM.’
Rechtbankverslaggever Canan Coşkun: ‘Ik wil de absurditeiten in de Turkse rechtszaal laten zien’
Wat kan uw zaak en die van de andere veroordeelden helpen?
‘De verkiezingen van volgend jaar zijn cruciaal voor het al dan niet voortbestaan van Erdoğans presidentiële systeem (waarbij de macht bijna volledig bij de president ligt, red.). De oppositiepartijen willen het parlementaire systeem herinvoeren, zodat er een sterkere democratie en rechtsstaat kunnen ontstaan. Maar het lijkt erop dat de president een agressieve campagne gaat voeren. Hij zal betogen dat buitenlandse machten hem willen afzetten en dat de oppositiepartijen dit sinistere plan ondersteunen.’
Hoe verwacht u dat uw zaak verdergaat?
‘Steeds meer mensen in Turkije zien in dat de aanklachten tegen mij en de anderen nergens op gebaseerd zijn. Het zogenaamde bewijs is vervalst. Als meer mensen zich kritisch over de zaak uitlaten, kan dat ervoor zorgen dat rechters in de hogere rechtbanken en het Constitutioneel Hof de zaak zorgvuldiger zullen onderzoeken, volgens algemene rechtsbeginselen en in overeenstemming met de uitspraken van het EHRM.’
En dan?
‘Tenzij de Turkse regering uitzonderlijk veel druk uitoefent, verwacht ik dat de veroordeling wordt vernietigd door de hogere rechtbanken. Maar dat zal zeker nog een tijd duren.’
De andere 7 van de Gezi-zaak:
1 Tayfun Kahraman: een stad, een bos, een boom beschermen.
Als stedenbouwkundige hield Kahraman (1981) zich voor verschillende overheidsinstellingen bezig met stadsontwikkeling in Istanbul. Tijdens de Gezipark-protesten was hij een van de woordvoerders van Taksim Solidariteit, dat zich verzette tegen de plannen met het Taksimplein en het Gezipark. Na honderd dagen gevangenschap stelden de zes gevangen veroordeelden gezamenlijk honderd vragen op. Kahraman vroeg zich af hoe hij het zijn inmiddels 3-jarige dochter Vera moet uitleggen dat hij niet weet wanneer hij naar huis komt. Hij vroeg ook: ‘Wat is de prijs van het beschermen van een stad, een bos, een boom?’
2 Çiğdem Mater: de filmmaker met de impliciete politieke boodschap.
Filmmaker en journalist Mater (1978) maakte de films Majority (2010), Sivas (2014) en Toz Bezi (2015). Die laatste film gaat over twee Koerdische schoonmaaksters. Hoewel hun levens en ontmoetingen centraal staan, gaat de film impliciet ook over politieke thema’s zoals armoede en uitsluiting. Ook werkte ze mee aan Human Flow (2017), Ai Weiweis verbeelding van de vluchtelingencrisis. In haar verdediging zei Mater dat ze aan de Gezipark-protesten deelnam als activist, en niet als filmmaker zoals in de aanklacht stond. ‘Ik had er wel een film over kúnnen maken, maar daar moeten we het in filmtheaters over hebben.’
3 Mine Özerden: van reclamemaker tot activist.
Antropoloog en filmmaker Özerden (1965) werkte tot 2001 in de reclamewereld. Daarna ontwikkelde ze veel maatschappelijke projecten, vaak met een kunstzinnige inslag. Daarnaast werkte Özerden als coördinator bij het Taksim Platform, dat was opgericht als antwoord op de herontwikkelingsplannen voor het Taksimplein. Ook werkte ze voor de Istanbul Bilgi Universiteit, waarbij ze verantwoordelijk was voor de oprichting van een dependance in Antalya. Bij de honderd-dagen-gevangen-campagne stelde ook Özerden vragen. Een daarvan luidde: ‘Hoe noem je een regeringsvorm die het verdedigen van de meest basale grondrechten als een misdaad beschouwt?’
4 Can Atalay: de advocaat met de luide stem.
Advocaat Atalay (1976) zat als student in socialistische groepen. Die politieke kleur scheen ook door in zijn werk als advocaat. Hij vertegenwoordigde onder meer de belangen van de Architectenkamer van Istanbul en de ngo Taksim Solidariteit, die zich beide verzetten tegen de stadsvernieuwingsplannen voor het Taksimplein en het Gezipark. Na de uitspraak in de Gezi-zaak sloeg hij zijn armen om medeveroordeelde Mücella Yapıcı. ‘We accepteren geen enkele onrechtmatige interpretatie [van de wet]’, zei Atalay, voordat hij zijn vrienden en familie gedag zei en werd afgevoerd naar de gevangenis.
5 Yiğit Ali Ekmekçi: de ontsnapte veroordeelde.
In de jaren negentig maakte mensenrechtenactivist Ekmekçi (1962) zich sterk voor het recht op hoger onderwijs voor vrouwen met een hoofddoek. Destijds gold er een hoofddoekenverbod aan universiteiten. Ook was Ekmekçi een drijvende kracht achter de liberale Istanbul Bilgi Universiteit. Verder was hij vice-bestuursvoorzitter van Anadolu Kültür, de door Osman Kavala opgerichte ngo die via kunstprojecten het culturele erfgoed van etnische en religieuze minderheidsgroepen toegankelijk maakt. In de pauze van de zitting waarop de veroordelingen werden uitgesproken, wist Ekmekçi de rechtbank ongemerkt te verlaten. Het is onbekend waar hij zich momenteel bevindt.
6 Mücella Yaplcl: vrijgesproken en alsnog veroordeeld.
Architect Yapıcı (1951) trok als secretaris-generaal van de Architectenkamer in Istanbul ten strijde tegen stadsvernieuwingsprojecten met een dubieuze wettelijke grondslag. Ook voerde ze het woord namens Taksim Solidariteit. In de zomer van 2013 werd Yapıcı gearresteerd en met 25 anderen vervolgd voor haar rol bij de protesten. Ze zou hierna meerdere keren vrijgesproken en weer gevangengezet worden. Toen ze afgelopen april weer werd veroordeeld, stak Yapıcı strijdbaar haar vuist omhoog, terwijl de tranen haar in de ogen stonden. Nu vraagt ze zich af: ‘Hoe vaak moet ik nog worden vrijgesproken?’
7 Ali Hakan Altlnay: ‘Boze mensen negeren risico’s’.
Sociaal wetenschapper Altınay (1968) leidde de European School of Politics van de prestigieuze Bosporus Universiteit in Istanbul. Ook was hij betrokken bij de oprichting van de Turkse tak van de Open Society Foundations – een door George Soros opgerichte stichting die mensenrechten en democratisch bestuur ondersteunt met fondsen voor projecten. Vanuit de gevangenis stuurt Altınay brieven die gepubliceerd worden door het onafhankelijke mediaplatform Medyascope. Hij schreef onder meer: ‘Uit onderzoek blijkt dat bange mensen risico’s overschatten, maar dat boze mensen risico’s negeren.’ Het vonnis is ‘zo gewetenloos en onrechtvaardig’, aldus Altınay, dat ‘mensen zich alleen maar tot woede kunnen wenden’.
