Noem haar een dromer of idealist, noem haar gerust naïef als je wilt; Naima Charkaoui maakt het niet uit. Voor de mensen die niet voorbij de kaders van het huidige debat rond migratie willen kijken heeft ze Het opengrenzenmanifest namelijk niet geschreven. Voor wie dan wel? Nou, voor die mensen die zich niet laten afschrikken door een taboedoorbrekend idee als een grenzeloze wereld. Voor mensen die geloven dat een begrip als open-grenzenmaatschappij het waard is om te verkennen. Want wie een rechtvaardigere toekomst wil, zal volgens Charkaoui ‘vrijelijk en buiten de kaders om moeten durven dromen’.  

De naam van de Vlaamse politicoloog Naima Charkaoui (1978) klinkt steeds vaker in het publieke debat. Naast haar werk als beleidsdirecteur bij de Belgische mensenrechtenorganisatie 11.11.11, en voorheen bij het Kinderrechtencommissariaat, schrijft ze boeken en opiniestukken over grote maatschappelijke thema’s als racisme, polarisatie en migratie. Haar werk valt op door een altijd aanwezige twist waarmee ze het debat op scherp zet, of een bij het publiek vastgeroest wereldbeeld een stukje kantelt.  

Vrij verplaatsen

Na een drukke werkdag spreekt Wordt Vervolgd de nog even alerte Charkaoui via Zoom, terwijl haar dochters zich op de achtergrond klaarmaken om naar bed te gaan. Uitgangspunt van het gesprek is het laatste boek van de politicoloog, waarin ze de gedachte verkent van een aardbol waarover mensen zich vrij kunnen verplaatsen. ‘Op dat idee rust een gigantisch taboe’, aldus Charkaoui. Zo groot dat zelfs de meeste hulp- en/of mensenrechtenorganisatie zich er snel publiekelijk van distantiëren. Veel stemmen in het debat, haar eigen werkgever incluis, onderstrepen de noodzaak van een humaner migratiebeleid, maar benadrukken dat dit niet betekent dat ze voor open grenzen pleiten. ‘Alsof ze het publiek gerust moet stellen.’  

‘Mensen vertrekken door droogte, overstromingen of vervuiling. Maar ondertussen kijken de landen die de klimaatcrisis hebben veroorzaakt weg’

Waarom eigenlijk, vraagt Charkaoui zich met de voor haar gebruikelijke helikopterblik af. Waarom zouden we open grenzen ondenkbaar vinden, terwijl we de huidige gruwel van mensenrechtenschendingen aan onze Europese grenzen als normaal zijn gaan zien? Het is met die vraag in haar achterhoofd dat ze Het opengrenzenmanifest is gaan schrijven en het is ook de vraag waar ze bij de start van het interview direct op voortborduurt. Er moet namelijk eerst iets duidelijk gemaakt: ‘Voor mij staan “open grenzen” niet gelijk aan het compleet opheffen van alle grenzen’, zegt Charkaoui. ‘Mijn pleidooi is er vooral op gericht om de dodelijke, gesloten grenzen zoals we die nu hebben opgetrokken niet langer als onvermijdelijke noodzaak te accepteren.’ 

Zijn we mensenrechtenschendingen als onvermijdelijk gaan zien?  

‘Daar lijkt het wel op. Kijk naar onze grenzen in Griekenland of Belarus. Het politiegeweld en de martelingen, de pushbacks, de mensonterende opvang: we zijn het allemaal toelaatbaar gaan vinden. Het wordt als collateral damage, als bijproduct van onze grensbewaking, beschouwd. Zo gebeuren er nu dingen waarvan we vijftien jaar geleden nog hadden gezegd dat ze nooit meer mochten voorkomen. Althans, niet hier, niet bij ons in Europa en toch zeker niet zo erg. Maar ik denk dat onze lat van wat toelaatbaar is steeds verder naar beneden zakt.’ 

Ondertussen gebruiken we die schendingen ook nog eens als afschrikpolitiek, zegt u in het boek.  

‘De slechte omstandigheden in de kampen op Lesbos moeten een signaal afgeven aan toekomstige migranten: kom vooral niet deze kant op! Datzelfde gebeurt hier in België met de waardeloze opvang van asielzoekers. Alleenstaande mannelijke asielzoekers slapen nu onder een kartonnetje op straat. Ook hier zijn we gaan glijden in onze morele beoordeling; vrouwen en kinderen verdienen nog wel een dak boven hun hoofd, maar mannen… Sinds wanneer zijn zij geen mensen meer?’ 

 Hoe komt het dat onze morele lat zo afzakt?  

‘Men zegt vaak: dat idee van open grenzen, dat is niet realistisch. Maar volgens mij zijn juist de gesloten grenzen een doodlopend straatje. De enige manier om ze te handhaven is met nog meer repressie. Om mensen buiten de deur te houden worden grenzen nog sterker beveiligd en daardoor vallen er meer doden. Zo graven we ons steeds dieper in terwijl alternatieven verder uit zicht geraken.’ 

Een ‘radicaal’ idee als open grenzen kan de situatie verbeteren?  

‘De huidige tunnelvisie, waarin we geen andere optie meer zien dan nog sterkere grensbewaking, stopt migratie niet. Integendeel, de situatie is er enkel dramatischer op geworden. Wanneer we dat als maatschappij constateren, dan moeten we toch ook onze premisse durven te bevragen en andere opties verkennen?
Ik denk dat we alleen een rechtvaardige wereld kunnen hebben als grenzen meer open zijn. Maar hoe komen we daar? Alleen al door die vraag te stellen kom je in een heel ander debat dan nu, waarin a priori onze gedachten al worden begrensd door het idee dat open grenzen überhaupt geen optie zijn. Dat is de gedachteoefening met dit pamflet. 

‘Natuurlijk ben ik niet de eerste die zoiets verkent’, haast Charkaoui zich te zeggen. ‘Maar ik vind het belangrijk om vragen te blijven stellen. Anders laat je je meenemen in het idee dat een aantal doden of een beetje mensenrechtenschendingen niet te vermijden zijn.’ 

Als jong meisje droomde u al over de reizen die u later zou gaan maken. Rugzak op en hup, naar Thailand of Zanzibar. Een Belgische vrouw en haar rugzak kunnen in principe overal naartoe. Open grenzen, beargumenteert u dan ook, hebben we eigenlijk al, alleen niet voor iedereen.  

‘Veel mensen met een goed inkomen en een EU-paspoort geraken bijna overal. Maar zodra het over anderen gaat, en dan bedoel ik migranten of vluchtelingen, dan vinden we dat idee dat die mensen zich moeten kunnen verplaatsten ineens ondenkbaar. Iets waar iedereen met een redelijk gezond verstand tegen moet zijn.  

Het is vanuit die discrepantie dat ik ben gaan nadenken over een toekomstperspectief waarin iedereen zich kan verplaatsen over de aardbol zoals hij/zij dat zou willen. Daarbij zou locatie geen rol mogen spelen. Ook belangrijk is dat die verplaatsing een positieve keuze is. Je wilt ergens heen omdat je daar kunt werken of een plek wilt bezoeken. Je zou niet moeten vertrekken omdat je op de plek waar je woont niet kan overleven. Ook de onderliggende oorzaken van migratie zijn dus belangrijk in dit verhaal.’  

Op welke manier?  

‘Klimaatverandering is het sterkste voorbeeld. Mensen vertrekken omdat hun omstandigheden onleefbaar zijn geworden, door droogte, overstromingen of vervuiling. Maar ondertussen kijken de landen die de klimaatcrisis hebben veroorzaakt weg; ze laten het na om de investeringen te doen die nodig zijn om de klimaatsituatie te keren maar willen de mensen die als gevolg van die crisis op drift raken ook niet verwelkomen.’ 

Als kind was u verlegen, vertelt u in het Vlaamse YouTube-programma Zwijgen is geen optie. Nu staat u op de barricade en kaart de grote ongelijkheidsthema’s van ons tijdperk als migratie en klimaatverandering aan. Waar komt dat uit voort? 

‘Uit een diep ingebakken rechtvaardigheidsgevoel, denk ik. Ja, ik was verlegen als kind maar als er dan iets gebeurde dat ik echt niet oké vond, dan liet ik ook luid van me horen. En zo is het nog steeds. Soms gebeurt er iets waarvan ik denk, als ik nu mijn mond niet opendoe dan voel ik me bijna medeplichtig. Dat geldt voor mijn boeken over racisme en migratie, maar ook voor het debat rondom het hoofddoekverbod: ik meng me in die discussies omdat het simpelweg moet.  

Ik laat óók van me horen omdat ik het idee heb dat het maatschappelijke debat steeds nauwer wordt. Kijk naar het thema open grenzen, dat is nu bijna een no-go. Terwijl, als je de literatuur erop naslaat (verwijst naar economische onderzoeken die naar migratie zijn gedaan, red.), dan blijkt de kwestie wel of geen migratie eigenlijk een no-brainer. Migratie levert alleen maar voordelen op.’ 

Van minder doden aan de grenzen tot grote economische voordelen voor herkomst- en vertreklanden. In uw boek somt u een hoop van die migratiepluspunten op. Ook als rijke landen 3 procent meer migranten toelaten, gaan mensen in armoede er volgens de Wereldbank met 305 miljard dollar per jaar op vooruit. 

‘Meer arbeidskrachten, meer consumenten, belastinginkomsten en uiteindelijk een sterkere economische groei: migratie levert het aankomstland veel op. Ook het herkomstland profiteert, want juist als grenzen opener zijn, zijn er meer mensen die na verloop van tijd teruggaan om een onderneming te beginnen of te investeren in hun geboorteland. Het geheel komt meer in beweging. Maar dit verhaal vindt nauwelijks weerklank.’ 

Mensen zijn bezorgd: wat als er zoveel mensen naar Europa zullen migreren dat de druk op sociale voorzieningen onhoudbaar wordt?  

‘Natuurlijk moeten we het hebben over het hoe en wat van open grenzen. Die gooi je niet zomaar open. Dat hebben we toch ook binnen de EU in stapjes gedaan? Het is zoeken naar een model dat past. Hoeveel mensen, hoe snel: daar mag het debat over gaan. Waar het mij om gaat is dat we het überhaupt als een mogelijk onderwerp in het maatschappelijk debat kunnen bespreken, zonder dat het wordt weggezet als onmogelijk.’ 

Is er in de huidige maatschappij wel ruimte voor deze visie?  

‘Ik merk in de reacties op mijn boeken dat er meer draagvlak is dan je denkt. Zowel bij het debat over racisme als bij het debat over open grenzen, zie ik mensen die eigenlijk wel een bondgenoot willen zijn maar die zich nu nog machteloos voelen. Zij moeten weten dat ze niet alleen zijn. Van die mensen kan de verandering komen. Ze zullen uit hun kot moeten komen en mondiger worden. Zodat we samen eindelijk het noodzakelijke debat over een ander, rechtvaardiger, humaner grensbeleid kunnen voeren.’    

Sommigen zullen dit idee als naïef bestempelen. Zit u daarmee? 

‘Nee hoor. Als ik dat hoor dan denk ik alleen maar: geen dromen meer hebben, dat is pas werkelijk naïef.’