‘Ze stuurden me een dode kip‚ in de hoop dat ik zou stoppen’

De Indonesische mensenrechtenactivist Munir Said Thalib werd tien jaar geleden vergiftigd in het vliegtuig naar Nederland. Nu wordt in Den Haag een fietspad naar hem vernoemd. Zijn weduwe Suciwati is er trots op. ‘Het Munirpad ligt bij de Mahatma Gandhistraat en de Martin Luther Kinglaan. Een buitengewoon eerbetoon.’

Vliegen van Jakarta naar Schiphol is niet gemakkelijk voor Suciwati (46). Hoog in de lucht dringen de gedachten aan de wrede wijze waarop haar man aan zijn eind kwam zich aan haar op – al zijn die vluchten minder zwaar dan in de eerste jaren na zijn dood. ‘Ik voelde zó veel pijn en verdriet.’
Munir Said Thalib‚ een van de bekendste mensenrechtenactivisten van Indonesië‚ vloog op 7 september 2004 naar Nederland‚ waar hij zou gaan studeren. Onderweg werd hij onwel. Twee uur voor de landing op Schiphol overleed hij. Hij bleek te zijn vergiftigd met arsenicum.

Onderdeel van een lange reis

‘Ik was thuis toen ik het bericht kreeg’‚ vertelt Suciwati in een zaaltje van het Nederlandse hoofdkantoor van Amnesty International in Amsterdam. ‘Nog altijd kan ik tijdens zo’n vlucht verdrietig worden. Maar mijn gevoelens zijn nu positiever. Ik probeer te genieten en het verdriet meer te verbinden met de liefde die ik voor mijn man voel. Tegelijkertijd zie ik zo’n vlucht als onderdeel van de lange reis om gerechtigheid te krijgen en om een eind te maken aan de straffeloosheid in Indonesië.’

‘Munir was warm‚ liefdevol en humoristisch. We hadden een sterke band‚ we geloofden in hetzelfde’

Suciwati oogt vermoeid. Ze heeft een bomvol programma dat begon in Duitsland met een conferentie over straffeloosheid in Indonesië. Ze reisde door naar Nederland‚ voor ontmoetingen‚ herdenkingen en toespraken die deel uitmaken van haar lobby voor gerechtigheid. Het is tien jaar geleden dat haar man stierf. ‘Gevoelens van rouw kunnen nog altijd‚ onafhankelijk van waar ik ben‚ ineens in alle hevigheid opkomen’‚ zegt ze.

Lange lijst

Haar antwoorden worden vanuit het Indonesisch naar het Engels vertaald door Indria Fernida Alphasonny‚ een collega-mensenrechtenactiviste die is overgekomen vanuit Noorwegen‚ waar ze net een studie heeft afgerond. Soms geeft Alphasonny zelf antwoorden op vragen. ‘We werken al zo lang samen‚ dat ik haar verhaal en het dossier goed ken.’

Suciwati en Munir ontmoetten elkaar toen ze nog studeerden. Ze streden allebei voor een betere mensenrechtensituatie in Indonesië. ‘We hadden een sterke band. We geloofden in hetzelfde’‚ zegt Suciwati‚ terwijl ze even opkijkt van haar witte BlackBerry‚ waarmee ze tijdens het gesprek voortdurend in de weer is. ‘Hij was zorgzaam‚ warm‚ verantwoordelijk‚ liefdevol en humoristisch’‚ zegt ze‚ als ik haar vraag haar man te beschrijven. ‘Het is een lange lijst.’

Steun van het leger

Suciwati en Munir trouwden in 1996. Het waren de laatste jaren van het autoritaire regime van generaal Soeharto‚ die berucht was om het geweld tegen burgers. Suciwati legde zich eerst toe op arbeidsrecht; Munir deed vooral onderzoek naar de wandaden van het staatsapparaat‚ met name het leger. Ze eisten een onderzoek naar ‘Marsinah’‚ een 23-jarige vrouw die in 1993 bij een fabriek een staking had geleid en vervolgens verdween. Vier dagen later werd haar lichaam gevonden. Ze was gemarteld‚ verkracht en vermoord. ‘De daders kregen steun van het leger’‚ zegt Suciwati.

In 1998 was Munir een van de oprichters van KontraS‚ de Commissie voor Verdwenen Personen en Slachtoffers van Geweld. Hij groeide uit tot een van invloedrijkste mensenrechtenverdedigers. Munir verzamelde bewijsmateriaal over de betrokkenheid van het leger bij mensenrechtenschendingen in de archipel en drong herhaaldelijk aan op berechting van militairen en overheidsfunctionarissen.

Kwajongen

In 2000 had ik hem ontmoet‚ tijdens een conferentie in Berlijn. Met een honkbalpet en zwarte broek met grote zakken zag hij er eerder uit als een kwajongen dan als de gevreesde tegenspeler van de autoriteiten. Hij vertelde me over twee kolonels op de Molukken‚ over wie ik een boek schreef‚ die achter een deel van het geweld zaten tussen christenen en moslims dat op deze eilanden woedde. Hij had de namen van de kolonels doorgegeven aan de vier belangrijkste personen in de regering‚ maar niemand was tegen hen opgetreden. De twee militairen zaten nog altijd op hun post en genoten kennelijk de bescherming van zeer machtige figuren. Ik vroeg hem om namen‚ maar Munir wilde ze niet geven. Dat was hem te link.

‘Bedreigingen waren er altijd’‚ vertelt Suciwati. ‘Ook waren er bomaanslagen‚ op ons huis en op de woning van Munirs moeder’

Er was moed nodig voor dit soort onderzoeken. ‘Bedreigingen waren er altijd’‚ vertelt Suciwati. ‘Ook waren er bomaanslagen‚ op ons huis en op de woning van Munirs moeder. Er was een aanval op het kantoor van KontraS. Ook na Munirs dood gingen de intimidaties door. Ze stuurden me een dode kip‚ zonder kop en in staat van ontbinding‚ om me duidelijk te maken dat ik moest stoppen.’

Arsenicum

Munirs lichaam is na zijn overlijden in Nederland onderzocht. Het Nederlands Forensisch Instituut concludeerde dat hij bijna drie maal de dodelijke dosis arsenicum had binnengekregen. Door zijn dood veranderde Suciwati’s leven. Ze werd een beroemde weduwe‚ die niet alleen opkwam voor de rechten van anderen maar nu ook streed voor de waarheid achter de moord op haar man.

Hun twee kinderen – een zoon van inmiddels 16 en een dochter van 12 – waren nog klein toen ze hun vader verloren. ‘Ik heb altijd met hen gepraat over wie hun vader was. Ook heb ik hen betrokken bij mijn zoektocht naar de verantwoordelijken voor zijn dood. Als ik hiervoor naar Jakarta of het buitenland moest‚ vroeg ik of ze dat goed vonden. Ze hielden me nooit tegen: ook zij willen dat zaak van hun vader wordt opgelost.’

Drankje met arsenicum

Er zijn wel rechtszaken geweest tegen drie daders. Tijdens één van die processen bleek dat Pollycarpus Priyanto‚ een piloot die meevloog op de bewuste vlucht maar toen niet in functie was‚ ergens rond de overstap in Singapore een drankje met arsenicum aan Munir gaf. Hij werd uiteindelijk schuldig bevonden en kreeg een gevangenisstraf van twintig jaar‚ die in hoger beroep werd verlaagd tot veertien jaar.

Gevangenen kunnen elk jaar een verzoek indienen voor strafvermindering. Bij goed gedrag gaan er telkens een paar maanden van de detentie af. Ook Pri-yanto heeft van die mogelijkheid gebruikgemaakt. ‘Hij komt spoedig vrij’‚ weet Suciwati. Twee hoge functionarissen van de Indonesische vliegmaatschappij Garuda die als medeplichtigen waren veroordeeld‚ zijn al op vrije voeten.

Machtige Indonesiërs

Deze drie personen worden echter gezien als niet meer dan de uitvoerders. De mensenrechtenbeweging KontraS is ervan overtuigd dat machtige Indonesiërs de opdracht gaven voor de moord. Het zou gaan om Muchdi Purwo-prandjono en Abdullah Mahmud Hendropriyono‚ destijds topbazen van de inlichtingendienst BIN. Ze zouden woedend zijn geweest op Munir‚ die hen had beschuldigd van betrokkenheid bij mensenrechtenschendingen.

Beide mannen waren hoge militairen in het machtige Indonesische leger. Hendropriyono wordt verantwoordelijk gehouden voor de dood van vele burgers in Lampung die in 1989 van rebellie waren beschuldigd. Purwoprandjono zou een rol hebben gespeeld bij de ontvoering van studenten die in 1998 tegen het Soeharto-regime in opstand kwamen‚ wat leidde tot de val van het bewind en het begin van de democratisering. Het onderzoek naar hun veronderstelde rol bij de dood van Munir verliep uiterst moeizaam. ‘De politie kreeg veel bedreigingen. Om getuigen te beschermen‚ zijn ze soms in het kantoor van KontraS gehoord’‚ vertelt Suciwati. Purwoprandjono stond in 2008 terecht‚ maar werd vrijgesproken. Hendropriyono is niet eens aangeklaagd.

Internationale aandacht

De in oktober afgetreden president‚ Susilo Bambang Yudhoyono‚ ook een ex-militair‚ liet in 2005 onderzoek doen naar Munirs dood. De twee inlichtingenchefs weigerden een verklaring af te leggen. De oude machtsverhoudingen bleken nog intact: Yudhoyono mocht dan president zijn‚ in een publieke reactie liet Hendropriyono weten dat hij ‘de commandant’ was en vanuit de oude rangorde nog altijd boven het staatshoofd stond. De president reageerde daar niet op.

Suciwati: ‘Als een zaak over iemand met zo’n profiel als Munir‚ met zoveel nationale en internationale aandacht‚ niet tot op de bodem wordt uitgezocht‚ wat zegt dat over het onderzoeken van andere mensenrechtenschendingen?’

Realistisch blijven

Op 20 oktober werd de nieuwe president van Indonesië beëdigd‚ Joko Widodo. Tijdens zijn campagne beloofde ‘Jokowi’ – die in armoede opgroeide en het desondanks had geschopt tot een capabele en populaire gouverneur van Jakarta – dat hij zich zal inzetten voor mensenrechten. Ook liet hij weten dat de verantwoordelijken voor de dood van Munir gestraft moeten worden.

Suciwati heeft ‘Jokowi’ nog voor zijn verkiezing ontmoet. ‘Hij is een goede man en ik heb een beetje hoop gekregen. Maar we moeten ook realistisch blijven. Wie heeft hij onlangs in zijn voorlopige team als adviseur opgenomen: Hendropriyono! Verder wordt Widodo omringd door andere hoge militairen‚ aan wie een zweem van mensenrechtenschendingen kleeft. Bovendien heeft de nieuwe vicepresident verklaard: de zaak Munir is klaar.’

Het wordt lastig voor Jokowi een regering te vormen die mensenrechten eerbiedigt

Ook in het parlement is er de nodige tegenstand tegen verandering. Prabowo Subianto‚ schoonzoon van Soeharto maar ook ex-commandant van de om zijn gruweldaden beruchte legereenheid Kopassus‚ deed ook een gooi naar het presidentschap. Hij verloor‚ maar de ex-militair verwierf aardig wat steun in het parlement en heeft veel invloed. ‘Mensen kozen Jokowi vanwege zijn persoon. Het is de vraag of hij erin slaagt beloften als een niet-corrupte overheid waar te maken. Het wordt een uitdaging voor Jokowi een regering te vormen die respect voor mensenrechten echt kan afdwingen.’

Grote overwinning

Steun uit het buitenland is cruciaal. Het heeft volgens Suciwati absoluut effect dat organisaties als Amnesty‚ diplomaten‚ burgers‚ politici en overheden druk uitoefenen op de Indonesische regering. Ze wijst erop dat Purwoprandjono pas werd berecht over zijn rol bij Munirs dood na een ontmoeting van de voorzitter van de Europese Commissie‚ José Manuel Barroso‚ met president Yudhoyono. Suciwati: ‘Hoewel Purwoprandjono uiteindelijk is vrijgesproken‚ was dat een grote overwinning.’ Ze vond het ook een enorme opsteker dat de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry Indonesië in september opriep de zaak Munir op te lossen.

Suciwati is niet alleen bezig met de vervolging van de hoofddaders van de moord op haar man. Vorig jaar heeft ze in Batu‚ de plaats waar Munir in 1965 werd geboren‚ het eerste mensenrechtenmuseum van Indonesië geopend. ‘Omah (huis van) Munir’ heeft een educatieve functie en dient als ontmoetingscentrum.

Fietspad

En ook buiten Java komt er binnenkort een tastbare herinnering aan Munir. Den Haag heeft besloten een fietspad naar de mensenrechtenactivist te vernoemen. Suciwati pakt haar BlackBerry en toont een fotootje van haarzelf op een laantje met aan weerszijden hoge bomen‚ waaraan te zien is dat de herfst in aantocht is. Ze houdt een blauw bord omhoog met de tekst ‘Munirstraat’.

Op het definitieve straatnamenbord zal Munirs volledige naam staan‚ zijn geboorte- en sterfdatum en de vermelding dat hij een mensenrechtenactivist was. ‘Ik ben er trots op dat Den Haag het werk van Munir hiermee eert.’ Ze is ontroerd door de locatie van het fietspad‚ niet ver van de Mahatma Gandhistraat en de Martin Luther Kinglaan. ‘Het is een buitengewoon eerbetoon‚ zo vlakbij de straten met namen van andere mensenrechtenactivisten voor wie ik het grootst mogelijke respect heb.’

Biografie

NAAM Suciwati GEBOREN op 28 maart 1968 in Malang IS WEDUWE VAN de in 2004 vermoorde mensenrechtenactivist Munir Said Thalib (1965) WAS ACTIEF in de vakbeweging toen ze Munir leerde kennen IS BESTUURSLID van KontraS‚ de commissie voor Verdwenen Personen en Slachtoffers van Geweld in Indonesië HEEFT EEN zoon van 16 en een dochter van 12 ONTSPANT ZICH door te luisteren naar pop en klassieke muziek

Wordt Vervolgd, november 2014