Cúcuta – Aan de oever van een vuilbruine rivier is een vijftal mannen bezig hun kleren en zichzelf te wassen. Sinds enkele weken, of sommigen al maanden, leven ze op straat in de Colombiaanse grensstad Cúcuta, door deze rivier gescheiden van hun thuisland Venezuela. ‘Thuis was niets meer te eten’, verklaart de 15-jarige Antonio Natera zijn vertrek schouderophalend, terwijl hij zijn teennagels schoon schrobt in het vieze water.
Om te overleven verkoopt Antonio sigaretten en snoep op straat, waarmee hij zo’n drie euro per dag verdient. Net als duizenden andere Venezolaanse vluchtelingen in de grensstad slaapt hij op diezelfde straat, of in het busstation – als de beveiliging hem niet wegjaagt. Hij zou graag teruggaan naar zijn familie in Venezuela, naar school. ‘Maar zolang Maduro aan de macht is, zie ik dat niet gebeuren.’
Maar dat leven op straat in Cúcuta is nog altijd beter dan hongerlijden in Venezuela, zeggen de wachtenden in de rij voor de lokale gaarkeuken. De katholieke kerk verstrekt er dagelijks vijftienhonderd gratis maaltijden. ‘In de supermarkten van Venezuela vind je alleen nog maar koekjes, zout en azijn’, zegt Elena Flores (30), in haar handen een waterige lunch in plastic zakjes. ‘Primaire levensbehoeften zijn niet meer te krijgen. Geen eten, geen medicijnen, geen luiers. Niets.’
Het ontvangen van vluchtelingen is nieuw voor Colombia. Het ontbreekt ze daarom aan een duidelijk beleid
Venezuela verkeert in een diepe economische en politieke crisis door het falende bestuur van president Nicolás Maduro en zijn voorganger Hugo Chávez. Ook is de politieke repressie van Maduro’s autoritaire regime voor velen een reden tot vertrek. De economie van het land is bijna volledig afhankelijk van de export van ruwe olie, nagenoeg al het overige wordt geïmporteerd. Maar de wereldwijde daling van de olieprijzen en de verwaarlozing van de Venezolaanse olie-industrie hebben dat systeem onhoudbaar gemaakt, terwijl het de regering ontbreekt aan financiële reserves of eigen productiemiddelen om die klappen op te vangen.
Het gevolg: schaarste aan vrijwel alle primaire levensbehoeften, en hyperinflatie die het leven voor het overgrote deel van de bevolking onbetaalbaar heeft gemaakt. ‘Met een minimumdagloon kan je net een ei kopen’, zegt Tony Pieters (49), één van de wachtenden. ‘Of met een maandloon, twee kilo vlees.’
Extreme devaluatie
Waar het voorheen de rijken waren die Chavez’ socialistische heilstaat ontvluchtten, zijn het nu de overige sociale klassen die vertrekken, gedreven door honger. Zo was Flores tot ze een paar weken geleden de grens overstak openbaar aanklager in haar stad Valencia, en had Pieters een bedrijf in communicatietechnologie. Maar door de extreme devaluatie van de Venezolaanse bolivar zijn hun salarissen zo weinig waard dat ze hier in Cúcuta noodgedwongen op straat slapen, en leven van de gratis maaltijden van liefdadigheid.
En ook van de aankomende presidentsverkiezingen deze maand valt weinig te verwachten, zegt de Venezolaanse professor Politicologie Victor Mijares van de Universidad de los Andes in Bogota. ‘In oliestaten als Venezuela is de economische en daarmee politieke macht dusdanig geconcentreerd, dat regeringen hooguit de schijn van democratie hebben.’
Het systeem, gebaseerd op het links-populistische chavismo van Maduro’s voorganger Hugo Chávez, is zo ingericht dat alleen Maduro kan winnen. Zo vervroegde de regering de verkiezingen naar 20 mei, terwijl die traditioneel pas aan het einde van het jaar gehouden worden. Daarmee profiteert het chavismo van de verdeeldheid van de oppositie, waarvan de drie partijen van oppositiecoalitie MUD afzien van deelname aan de verkiezingen, die ze als frauduleus beschouwen. De enige tegenkandidaat van de oppositie is ex-chavista Henri Falcón, wiens kandidatuur wordt veroordeeld door de boycottende oppositiepartijen als een strategie om Maduro’s verkiezing te legitimeren. Zij verenigden zich in de nieuwe oppositiebeweging Breed Front, waarin behalve de partijen van MUD ook niet-gouvernementele organisaties en academici vertegenwoordigd zijn.
Smokkelroutes
Het merendeel van de recente vluchtelingenstroom vertrekt naar Colombia, waarmee Venezuela een 2.219 kilometer lange grens deelt. Het afgelopen jaar staken 796 duizend Venezolanen de Colombiaanse grens over, 417 duizend meer dan het jaar daarvoor. Het merendeel van hen reisde door naar andere Latijns-Amerikaanse landen, 144 duizend bleven achter in Colombia. Inmiddels wordt hun totale aantal op 600 duizend geschat, van wie 60 tot 70 procent geen verblijfsvergunning heeft.
Daarbij is er een onbekend aantal migranten dat via de smokkelroutes het land binnenkomt, bij gebrek aan een document om de officiële grens over te steken. En ook veel Colombianen die eerder naar Venezuela vluchtten tijdens het Colombiaanse conflict, keren nu massaal terug. Zodoende is een ware exodus naar Colombia ontstaan.
Dat Colombia totaal niet is voorbereid op de massale toestroom van Venezolanen is goed te zien in Cúcuta, waar de helft van de vluchtelingen de grens oversteekt. Een deel van hen komt met weinig meer aan dan de kleren die ze dragen, zonder middelen om verder te reizen of een verblijf in Cúcuta te betalen. Met duizenden bevolken ze nu de straten, parken en busstations van de grensstad, waar ze geld proberen te verdienen in de gigantische informele economie van de stad. Een bloeiende handel is die van de prostitutie, waar ook minderjarige meisjes in terechtkomen.
Legale manieren om de president af te zetten bestaan niet, en het leger zal zich nooit tegen het chavismo keren
‘Een crisis met ernstige repercussies voor de regio’, noemde de Colombiaanse president Juan Manuel Santos de Venezolaanse uittocht bij zijn bezoek aan Cúcuta begin februari. Hij kondigde een reeks maatregelen aan om de migratiestroom te beperken. Zo is de uitgifte van het papiertje waarmee Venezolanen zich vrij kunnen bewegen in het grensgebied (TMF) stopgezet, en zijn zeventien illegale grensovergangen gemilitariseerd.
Maar dat lost het probleem niet op. Integendeel. De Venezolanen blijven komen, en wijken bij gebrek aan een paspoort of TMF uit naar een van de 270 andere smokkelroutes, die door de guerrillabeweging ELN en paramilitaire groepen gecontroleerd worden. Die nemen de migranten het weinige dat ze bezitten af en rekruteren actief onder Venezolaanse jongeren.
Gewapende groepen
‘Colombia staat voor een gigantische uitdaging met de toestroom van zoveel vluchtelingen in een korte tijd’, zegt de Nederlander Joep Merkx, directeur van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR in Colombia. ‘Daarbij is het ontvangen van vluchtelingen nieuw voor hen. Colombia is altijd een land geweest dat vluchte-lingen produceerde, zowel naar andere landen als intern. Daarom ontbreekt het ze aan een duidelijk migratiebeleid.’
Merkx deelt de zorgen over de recente migratiebeperkende maatregelen van de Colombiaanse overheid. ‘De grens is meer dan tweeduizend kilometer lang, die valt niet te sluiten. Door de officiële migratie te beperken, vergroot je de kans dat mensen het slachtoffer worden van gewapende groepen. Die gebieden waren al gevaarlijk, en de migratiestroom maakt die situatie nog complexer.’
Een andere zorg van Merkx is de clandestiene (‘voor mij is niemand illegaal’) status van een groot deel van de Venezolanen in Colombia. 170 duizend van hen hebben toegang tot een tijdelijke werkvergunning, terwijl de rest vooralsnog geen legale status heeft. ‘Dat maakt ze extra kwetsbaar voor uitbuiting op de arbeidsmarkt maar ook in de prostitutie, en daarbij hebben ze geen toegang tot onderwijs of zorg.’
Registratie
Merkx heeft zijn hoop gericht op de onlangs gestarte registratie van Venezolanen, waarmee de Colombiaanse regering in kaart wil brengen hoeveel Venezolanen er in het land zijn. ‘Hopelijk gebruiken ze die gegevens om ook een goed beleid te ontwikkelen, en ze een status te geven.’
Want ook al lijkt de bodem van de crisis in Venezuela al lang geleden bereikt, het is onwaarschijnlijk dat het chavismo op korte termijn zal vallen, zegt professor Mijares. ‘De regering heeft zowel de politieke, de economische als de militaire macht in handen. Legale manieren om de president af te zetten bestaan niet, en het leger zal zich nooit tegen het chavismo keren, waar ze deel van uitmaken. Het zou dus best nog eens een hele tijd zo door kunnen gaan.’
‘En weet je wat het meest trieste is?’ zegt Pieters, wachtend op zijn lunch bij de gaarkeuken. ‘Venezuela is een van de rijkste landen ter wereld. We hebben alles, van grondstoffen tot de prachtigste natuur. Maar de regering heeft alles kapotgemaakt.’