Nadat het Poolse Openbaar Ministerie vorig jaar besloot veertien vrouwen te vervolgen omdat ze hadden gedemonstreerd tegen een nationalistische mars in Warschau, eiste de Poolse ombudsman Adam Bodnar directe stopzetting van de zaak. De vrouwen raakten tijdens de manifestatie gewond toen ze werden aangevallen door nationalistische demonstranten. Daarop voerde de politie de vrouwen met geweld af. Vervolging van hun belagers was volgens het Openbaar Ministerie niet aan de orde. Tegen deze beslissing tekende Bodnar officieel bezwaar aan (met succes). Daarmee heeft de Poolse ombudsman (met ruim driehonderd medewerkers) een aanzienlijk ruimer mandaat dan de Nederlandse, die alleen zaken behandelt waar geen beroep bij de rechter tegen openstaat. In strafzaken mag Bodnar zelfs direct beroep instellen bij het Hooggerechtshof. Ook onderwerpt de ombudsman nieuwe wetgeving aan een kritisch onderzoek, waarbij hij geregeld heftig botst met de regering. Vorig jaar november ontving Bodnar als hoeder van de Poolse rechtsstaat de Noorse Rafto-mensenrechtenprijs.
De regering maakt gebruik van de westerse angst dat Polen uit de EU stapt. Trap er niet in
Wat staat er op het spel met de rechtszaken over de vervolgde veertien demonstranten?
‘Niets minder dan onze rechtsstaat. Het Openbaar Ministerie mag geen oogje dichtknijpen voor bepaalde daders. Sleutelvraag is of de beslissing om de belagers van deze vrouwen niet te vervolgen politiek gemotiveerd is en extreemrechtse groepen en individuen bewust worden ontzien. Bovendien maakten veel van deze demonstranten zich ook schuldig aan hate speech. Niemand is daarvoor vervolgd. Ik heb het Openbaar Ministerie opgeroepen dat alsnog te doen. Het grote probleem is dat zelfs indien dat alsnog gebeurt, het maar de vraag is of serieus onderzoek wordt gedaan.’
Hoe is het gesteld met de Poolse rechtsstaat?
‘De regering doet alsof zij democratische regels respecteert maar lapt die in de praktijk aan haar laars, met Hongarije als lichtend voorbeeld. Onze rechtsstaat wordt simpelweg stap voor stap ontmanteld. Zo worden rechters geïntimideerd door ze te onderwerpen aan allerhande disciplinaire onderzoeken en hoorzittingen. Onze rechters zijn ongekend dapper, maar op een bepaald moment houden ze daarmee op.’
Als ik mijn jaarverslag presenteer in het parlement lopen alle leden van de regeringspartij demonstratief de zaal uit
President Andrzej Duda noemde de EU onlangs een ‘denkbeeldige gemeenschap die voor ons weinig betekent’. Hoe reëel is een PolExit?
‘Onze regering verspreidt veel negatieve verhalen over de EU, maar onthoud één ding goed: 75 procent van de Polen staat positief tegenover de EU. En niet alleen vanwege economische voordelen. De omvangrijke Poolse migratie naar de rest van Europa speelt ook een belangrijke rol. Niemand wil worden afgesneden van zijn familie. Maar het allerbelangrijkste is: Polen voelen zich fundamenteel Europeaan. Iedere politicus die voorstelt uit de EU te stappen, pleegt politieke zelfmoord. Juist daarom moet de EU de huidige harde lijn tegenover Polen vasthouden. De regering probeert gebruik te maken van de westerse angst dat Polen uit de EU stapt. Trap er niet in.’
Wat betekent dit politieke klimaat voor het functioneren van uw eigen instituut?
‘De regering probeert de ombudsman zo veel mogelijk te marginaliseren. Zo krijgen we minder geld dan we vragen. Een parlementariër van de regeringspartij verklaarde openlijk dat dit gebeurt omdat ik me in het buitenland kritisch uitlaat over Polen. Als ik mijn jaarverslag presenteer in het parlement lopen alle leden van regeringspartij demonstratief de vergaderzaal uit. Brieven aan ministeries worden niet beantwoord, aanbevelingen genegeerd. De regering zal me niet ontslaan omdat ze daardoor internationaal in de problemen komen, maar onze machthebbers doen alles om me als persoon te diskwalificeren. Ze bestempelen me als het vleesgeworden kwaad. Dat ben je al als je lhbt- of vrouwenrechten verdedigt. Veel Polen projecteren hun haat op mij, vooral ook op sociale media. Het eerste jaar raakte dat me flink. Vooralsnog voel ik me veilig. Ik loop nog gewoon door de stad en speel buiten met onze kinderen. Maar ik mijd wijken met veel skinheads.’
Hoe ziet u de toekomst van de ombudsman?
‘De parlementsverkiezingen in september bepalen de toekomst van dit instituut, dat door de volksvertegenwoordiging wordt gekozen. Als de regeringspartij opnieuw wint, wordt mijn opvolger een jaknikker, iemand die zich loyaal verklaart aan de machthebbers. Afhandeling van klachten levert dan geen problemen meer op voor de regering. De ombudsman zal zelfs worden gebruikt om overheidsbeleid te rechtvaardigen. De medewerkers krijgen dan te maken met deze indringende, nieuwe werkomstandigheden. Ik vrees voor de toekomst van het instituut ombudsman. Die is onlosmakelijk verbonden met de politieke toekomst van dit land.’
