Mythisch weefsel
Verkeren wij in een identiteitscrisis? Weten wij niet meer wie we zijn? Met enige regelmaat hoor ik dergelijke geluiden en ik sluit niet uit dat ik zelf ook eens iets soortgelijks heb gezegd.
Wij hebben het hier‚ zoveel mag duidelijk zijn‚ over de collectieve identiteit. De Nederlander zou niet meer weten wat het betekent om Nederlander te zijn.
In 1993 was Nederland ‘Schwerpunkt’ op de Buchmesse in Frankfurt‚ de belangrijkste boekenbeurs (dit jaar zal Nederland wederom Schwerpunkt zijn). Als reporter voor de VPRO werd ik naar die beurs gestuurd om te onderzoeken of de Nederlandse identiteit bestaat. Oftewel: wat is er nou typisch Nederlands aan de Nederlandse literatuur? Antwoord op die vraag werd niet gevonden. Al herinner ik me een gesprek met Leon de Winter‚ die alleen over zijn auto wilde praten.
Voor zover er een identiteitscrisis bestaat‚ is die dus niet nieuw. In de VS is de collectieve identiteit geënt op het geloof in de dollar en een zekere acceptatie van de Amerikaanse droom die bestaat uit hoop op opwaartse sociale mobiliteit‚ ongeacht afkomst‚ huidskleur‚ religie et cetera.
Die Amerikaanse droom is veelal een mythe‚ maar zelfs als je dat beseft‚ zul je je ertoe moeten verhouden. Dat bedoel ik met het woord ‘acceptatie’. De Amerikaanse droom maakt deel uit van het mythische weefsel van de VS. Wat is het mythische weefsel van Nederland of Europa? Voor zover we die twee kunnen scheiden althans‚ want als je spreekt over Nederlandse identiteit doe je al snel een uitspraak: je bent voor of tegen de EU‚ voor of tegen Europa. De Nederlandse identiteit wordt ingebed‚ of juist niet‚ in die van de EU. In Europa en dus ook in Nederland is de droom de angst. Gesprekken over collectieve identiteit zijn uiteindelijk gesprekken over angst voor collectief identiteitsverlies. Wie zich uitspreekt voor Europa en de EU‚ wat ik geregeld heb gedaan‚ beroept zich altijd op de angst dat oude spoken weer zullen opduiken. Nationalisme‚ fascisme‚ de balkanisering van Europa.
Wie zich uitspreekt tegen Europa beroept zich op de angst dat soevereiniteit en eigenheid verloren gaan. Ironisch genoeg beroepen ook tegenstanders zich op spoken uit het verleden. Hitler zou voor een verenigd Europa zijn‚ daarom zou de EU feitelijk een nazi-project zijn. Angst is onvermijdelijk en niet elke angst heeft uitsluitend negatieve effecten. En het is begrijpelijk dat de twintigste eeuw de Europeaan besmet heeft met bepaalde angsten.
Maar die eeuw verdwijnt langzaam uit het collectieve geheugen. De vraag is nu of angst deel uit gaat maken van het mythische weefsel van de collectieve identiteit in Europa. Of dat wij leren zonder al te veel collectieve identiteit te kunnen overleven. Om een fatsoenlijke burger te kunnen zijn hoef je namelijk echt niet zoveel gemeen te hebben met je buren.
