Al pratend pakt Khin Zaw Win (1950) routineus zijn bagage in voor de terugreis naar zijn thuisland Myanmar (Birma). De chocolade mag ingecheckt, de cadeau gekregen jas die hem tegen de venijnige Hollandse wind beschermde houdt hij bij de hand.
Hij lacht. ‘Vast een voorteken voor een nieuwe reis naar koude oorden.’ De analist en directeur van de denktank Tampadipa Institute is al sinds enkele jaren een veelgevraagd spreker bij internationale fora over Myanmar. Maar nu hij zich als een van de weinigen in zijn land uitspreekt over het tragische lot van de Rohingya, van wie er sinds augustus vorig jaar volgens cijfers van de Verenigde Naties ongeveer 700 duizend door veiligheidstroepen naar Bangladesh verdreven werden, is hij drukker bezet dan ooit.
Internationale pers
Aanleiding voor zijn korte verblijf in Nederland was een conferentie over populisme in autoritaire staten bij het Institute for Social Studies in Den Haag. De avond voor zijn terugkeer naar Myanmar schoof hij aan in een programma over de Rohingya van het Humanity House in De Haag. Na een paar dagen thuis in Yangon zal hij alweer afreizen naar Cambodja en India. Ook de internationale pers weet hem voortdurend te vinden voor commentaar op de ontwikkelingen in Myanmar. ‘Ik voel me een wereldburger’, zegt hij niet zonder trots.
Netwerk van dissidenten
Het contrast tussen zijn huidige bestaan en zijn verleden kan haast niet groter zijn. Elf jaar lang bestond zijn wereld uit de paar vierkante meter van een gevangeniscel. Hij wijdt er zelf niet veel woorden aan; liever besteedt hij zijn energie aan het heden nu zijn land cruciale tijden doormaakt.
Toen hij op 4 juli 1994 werd opgepakt, net voor hij aan boord van het vliegtuig naar Singapore wilde stappen, deed dat slechte nieuws in geschokt gefluister de ronde in het netwerk van dissidenten in Yangon. Velen van hen meenden dat hij als ex-medewerker van Unicef met een prestigieuze beurs voor een masterdiploma in Public Policy in Singapore wel uit handen van de geheime dienst zou blijven. Als hij niet veilig was, wie was het dan wel, vroeg men zich af.
Het gevoel dat je moet vechten tegen onrecht en sociale ongelijkheid zit hier, diep vanbinnen
Khin Zaw Win was naar huis gekomen om statistieken te verzamelen voor zijn onderzoek naar de politieke situatie in zijn vaderland. Volgens het regime bezat hij opruiende geschriften.
Hij belandde in een van de beruchte ondervragingscentra van de geheime dienst, waar het verhoor elf dagen lang doorging. Hij werd schuldig verklaard aan een orwelliaanse reeks misdrijven: het verspreiden van valse informatie, contact met illegale organisaties, het bezit van verboden documenten en het overtreden van de wet op buitenlandse valuta. Het totale vonnis kwam uit op vijftien jaar.
Massale protesten
Hij vertelt hoe tot de dag van vandaag de woorden van een celgenoot resoneren: ‘Weet je waarom wij gevangenzitten? Niet vanwege politieke overtuigingen of een ideologie. Maar vanwege het kloppen van ons hart.’ Hij legt zijn hand op zijn borst en vervolgt: ‘Het gevoel dat je moet vechten tegen onrecht en sociale ongelijkheid zit hier, diep vanbinnen.’
De interesse voor onderwerpen die verder reikten dan zijn eigen dagelijkse bestaan begon al jong. In het gesloten Myanmar vormden de radio en de abonnementen op Time en Newsweek van twee ooms zijn venster op de wereld. Hoewel hij als tandarts was opgeleid, ging hij bij het ministerie van Gezondheidszorg werken om zich in te zetten voor een socialer beleid. Maar het echte keerpunt kwam in 1988. Toen massale protesten tegen de armoede en de onderdrukking door het leger werden neergeslagen, liet dat net als bij talloze anderen diepe sporen na. Hij werd er activistischer door.
Pionierswerk
Khin Zaw Win steunde de democratische oppositiepartij van Aung San Suu Kyi die in 1989 werd opgericht en had persoonlijke banden met politici. Maar anders dan veel intellectuelen werd hij geen lid van de partij. Hij koos voor een onafhankelijke positie, omdat hij de ontwikkeling van een maatschappelijk middenveld dat vecht voor burgerrechten onontbeerlijk achtte om het land in beter vaarwater te krijgen.
Ook na zijn vrijlating in 2005 hield hij zich buiten partijpolitiek. Hij richtte het Tampadipa Instituut op, een denktank die onderzoekt hoe overheidsbeleid op allerlei heikele kwesties beter kan. Zijn dossiers over landrechten en etniciteit bijvoorbeeld dienen om de positie van boeren en etnische minderheden te verbeteren. Het was aanvankelijk pionierswerk in het nog altijd zwaar gecontroleerde land. Hij begon deel uit te maken van een internationaal netwerk van activisten en onderzoekers, maar dat was nog altijd niet zonder risico. De stress was hem vaak aan te zien als hij in het kleine café naast mijn hotel zijn ontmoetingen met buitenlanders had. Ook ik maakte mee hoe hij soms toch uit voorzorg afzegde of gewoon niet kwam opdagen als er weer arrestaties van dissidenten gaande waren.
Vrijer klimaat
Er gloorde hoop toen na decennia van dictatuur in 2010 voor het eerst weer verkiezingen plaatsvonden en het huisarrest van Aung San Suu Kyi werd opgeheven. De regering van voornamelijk ex-militairen die in 2011 aantrad, voerde prille hervormingen door en honderden politieke gevangenen werden vrijgelaten. In ruil daarvoor normaliseerden westerse landen de betrekkingen. Maar de ontwikkelingen waren een zorgvuldig geregisseerd proces waarbij een ondemocratische grondwet het leger grote politieke macht gaf. In de steden is het klimaat sindsdien vrijer dan voorheen. Maar Khin Zaw Win beseft ook als geen ander hoe deze fragiele transitie door de militairen zorgvuldig is voorbereid. Hun totale controle over de machtige ministeries van Binnenlandse Zaken, Defensie en Grensbewaking legt de democratisch gekozen regering die in 2016 het roer overnam flink aan banden. Maar dat pleit de democratisch gekozen leiders geenszins vrij. ‘Die zouden ondanks de beperkingen meer ruimte moeten opeisen.’
Griekse tragedie
Kritisch is hij ook over Aung San Suu Kyi in haar functie als Adviseur van Staat. ‘Ze heeft overal haar ogen en doet aan micromanagement. Niemand durft te beslissen zonder haar goedkeuring. Haar medewerkers vertellen haar de waarheid niet. Dat ze fouten maakt valt te begrijpen, maar dit is systematisch.’ Nu ze van internationaal icoon een omstreden leider is geworden, ziet hij in haar levensloop elementen van een klassieke Griekse tragedie waar een held door eigen falen onvermijdelijk ten val komt. ‘En ondertussen fungeert ze als dekmantel voor de militairen.’ In haar functies als Adviseur van Staat en minister van Buitenlandse Zaken is zij degene die internationaal als eerste wordt aangesproken op het geweld van het leger. Veel van de buitenlandse kritiek richt zich op het falen van het voormalige boegbeeld van democratie en mensenrechten om voor de Rohingya op te komen, en daardoor blijven de militairen deels buiten de schijnwerpers.
Er heerst binnen het leger een cultuur van straffeloosheid
De Verenigde Naties noemen de vervolging van de Rohingya etnische zuivering en vermoeden zelfs ‘handelingen van genocide’. Khin Zaw Win waarschuwt dat de vervolging van de grotendeels stateloze moslims niet op zichzelf staat. Ook tegen burgers van andere minderheden is het geweld van veiligheidstroepen al generaties gaande. ‘Er heerst binnen het leger een cultuur van straffeloosheid.’
Boeddhistische meerderheid
Het brengt hem op een onderwerp waarin hij zich als een van de weinige Myanmarezen grondig verdiepte: nationalisme en identiteit. Sinds de onafhankelijkheid van 1948 wordt een beleid gevoerd dat de Myanmarese boeddhistische meerderheid superieur acht en andere etnische en religieuze minderheden als tweederangsburgers ziet. De 135 ‘nationale rassen’ die de autoriteiten officieel erkennen, danken hun bestaan eerder aan een verdeel-en-heersstrategie dan aan gedegen antropologisch onderzoek. ‘De identiteit van ons land is nog altijd boeddhistisch Birmaans. Een nationale inclusieve identiteit bestaat niet. Het is een dringende taak om die op te bouwen.’
Schrikbeeld
Zijn woordkeus is zorgvuldig, maar er spreekt ook urgentie uit. Hij bestudeerde de aanloop naar de Holocaust en de genocide in Rwanda. Het proces van uitstoten van groepen en het vernietigen van het sociale weefsel in een samenleving ziet hij terug in zijn vaderland. Ook wat er gebeurde in voormalig Joegoslavië staat als een schrikbeeld op zijn netvlies. ‘Het land loopt het risico uiteen te vallen.’ Meer dan eens benadrukt hij: ‘Het is een race tegen de klok.’
De minderheden, van wie velen de nieuwe regering van Aung San Suu Kyi het voordeel van de twijfel gunden toen ze verklaarde dat het vredesproces de hoogste prioriteit had, beginnen zich terug te trekken. Sommige leiders van de Kachin in Noord-Myanmar, die als een van de eerste grote etnische groepen tot enkele jaren geleden een wapenstilstand met het centrale gezag hadden, praten over afscheiding. Ook in sommige andere gebieden van minderheden, zoals de Shan en de Karen, zijn de spanningen en gevechten weer toegenomen.
Er worden eindelijk namen genoemd. Alleen al voor het psychologische effect is dat goed
Volgens Khin Zaw Win heeft het leger te vroeg het groene licht gekregen doordat westerse landen de betrekkingen met Myanmar al zo’n vijf jaar geleden grotendeels normaliseerden. Het was hem een doorn in het oog dat legerleider Min Aung Hlaing en zijn collega’s in 2016 in Brussel en in het voorjaar van 2017 in Oostenrijk en Duitsland werden onthaald. Hij is voorstander van gerichte sancties tegen bepaalde militairen, zoals een visumverbod en het bevriezen van banktegoeden, iets wat ook de Foreign Affairs Council van de EU sinds kort bepleit. ‘Er worden eindelijk namen genoemd. Alleen al voor het psychologische effect is dat goed.’ Ook het initiatief van het Internationaal Strafhof om te onderzoeken of Myanmar aangeklaagd kan worden, juicht hij toe. Maar hij pleit er ook voor om democratische krachten in de samenleving te blijven ondersteunen. ‘Te veel druk zal een bunkermentaliteit creëren.’
Optimist
Ziet hij hoop ondanks al zijn zorgelijke constateringen? Over het antwoord hoeft hij niet lang na te denken. ‘De jongeren die zich inzetten voor harmonie en tolerantie. Het zijn kleine groepen, maar ze zijn er.’ Zoals een netwerk van studenten en jonge zakenlieden die tours organiseren langs de verschillende religieuze gebouwen in Yangon waar beheerders uitleg geven over hun cultuur en religie. Hij lacht even. ‘Uiteindelijk blijf ik optimist. Zonder optimisme had ik de gevangenis niet overleefd.’
Biografie
Naam
Khin Zaw Win
Geboren
1950 in Yangon
Internationale opleiding
Masters in Public Policy aan de National University of Singapore. Fellowship bij de Friedrich Ebert Foundation en aan de Universiteit van Birmingham. Zat gevangen van 1994 tot 2005 in o.a. Myitkyina, de hoofdstad van de afgelegen staat Kachin in Noord-Birma. Via zijn familie en VN-medewerkers hoorde hij dat Amnesty campagne voerde voor zijn vrijlating
Rol in de samenleving
Onafhankelijk denken als basis voor beleid en het versterken van de civiele samenleving is zijn handelsmerk. Daarvoor richtte hij in 2006 de denktank Tampadipa Institute op Overtuiging Star nationalisme genereert slechts spanning, verdeeldheid en geweld in de samenleving. De identiteit van een land overleeft juist als die divers en veerkrachtig is.
