Leo Lucassen: ‘De hardcore antimigranten overtuig je niet’

Er zijn weinig actualiteitenprogramma’s waar Leo Lucassen‚ migratiespecialist‚ de laatste jaren níet aanschoof. Zijn boodschap: de ‘apocalyptische angst’ voor vluchtelingen is ongegrond. ‘Die bootjes van nu zijn enorm mediageniek‚ alsof miljoenen mensen klaarstaan om ook naar de EU te komen.’

Zie je een stoïcijn in het oververhitte vluchtelingendebat‚ dan is dat meestal Leo Lucassen (57)‚ hoogleraar sociale geschiedenis aan de Universiteit Leiden‚ gespecialiseerd in de geschiedenis van migratie en integratie. De ‘apocalyptische angst’ voor vluchtelingen komt voort uit onwetendheid en hij probeert die weg te nemen in debatten‚ opiniestukken en boeken‚ door te vertellen hoe het volgens hem werkelijk zit. ‘Het beeld is dat we worden overspoeld en geïslamiseerd door horden die niet integreren‚ terwijl het gezien de omstandigheden best goed gaat met de samenleving en de integratie van migranten en vluchtelingen’‚ is de kern van zijn boodschap.

Bulk

In een nieuwe publicatie pluist Lucassen uit waarom de politieke paniek over vluchtelingen er in de jaren negentig níet was‚ terwijl er toen meer vluchtelingen kwamen dan nu en uit dezelfde regio’s: het Midden-Oosten en de Hoorn van Afrika. Naast de 25 duizend Bosniërs die Nederland bij het begin van de Balkanoorlog opnam‚ kwam de bulk van de vluchtelingen‚ vele tienduizenden‚ uit landen als Afghanistan‚ Somalië‚ Iran en Irak. ‘We zijn destijds economisch niet ten onder gegaan‚ niet cultureel ontwricht‚ en de groep van toen doet het relatief goed. De arbeidsparticipatie van de groep die in de jaren negentig kwam‚ is inmiddels 55 procent. Voor Nederlanders is dat 70 procent‚ maar gezien de beroerde startpositie van de vluchtelingen is dat helemaal niet slecht.’

Als het niet de aantallen zijn‚ niet de herkomst‚ niet de integratie‚ vanwaar dan toch die paniek? Wat is er veranderd in die twintig jaar? Lucassen beschrijft een ‘perfect storm’: een aantal al bestaande factoren is nu voor het eerst samengebracht.

Altijd weer debatten‚ in plaats van dat je eens rustig mag uitleggen hoe je denkt dat het zit

De game changer was volgens Lucassen 9/11. Door de associatie sindsdien van islam met terrorisme zijn mensen banger geworden. Tel daarbij op de opkomst van populistische partijen die de angst dramatisch hebben gemobiliseerd. Dergelijke partijen bestonden in de jaren negentig nauwelijks. ‘Nu horen we radicaal-rechtse geluiden zelfs in mainstream partijen zoals het CDA‚ de VVD en de PvdA. Uit concurrentieoverwegingen nemen ze delen van het frame dat vluchtelingen onze samenleving bedreigen over.’

Die onvrede wordt gevoed door sociale media die fake news over vluchtelingen rondpompen‚ en doordat vluchtelingen veel zichtbaarder zijn geworden. ‘Grenzen zitten potdicht. Daardoor zijn mensen nu min of meer gedwongen om met bootjes te komen. In de jaren negentig kwam het gros gewoon met de bus of trein. Die bootjes van nu zijn enorm mediageniek en maken de aankomsten veel angstwekkender‚ alsof migratie oncontroleerbaar is geworden en er miljoenen mensen klaarstaan om ook naar de EU te komen.’

Averechts effect

De vijfde factor die de paniek voedt‚ is dat in heel Europa het vluchtelingendebat verkleefd is geraakt met de discussie over de integratie van gastarbeiders; Algerijnen in Frankrijk‚ Marokkanen in Nederland en België‚ Turken in Duitsland.

Hier komt Lucassen op zijn terrein als migratiehistoricus. Gezinshereniging‚ dat heeft een grote rol gespeeld‚ zegt hij. ‘In eerste instantie dachten deze gastarbeiders slechts kort in Europa te zullen blijven. Maar vanaf 1973‚ door de oliecrisis en de recessie‚ gingen de Europese grenzen voor gastarbeiders dicht. Dat heeft een averechts effect gesorteerd. De gastarbeiders die er al waren‚ gingen juist niet meer weg‚ bang dat ze nooit meer zouden kunnen terugkeren. Vele raakten hun baan hier kwijt door de recessie en uitgerekend tóen gingen ze gebruikmaken van hun rechten: om te blijven‚ op een werkloosheidsuitkering en op gezinshereniging.’

Gastarbeiderstrauma

Het startpunt van de integratie was daardoor uitermate ongelukkig‚ benadrukt Lucassen: Europa stond aan het begin van een lange recessie‚ de migrantengezinnen leefden veelal geïsoleerd in de slechtste wijken in grote steden. ‘En niet te vergeten: ze waren geselecteerd op lage of geen scholing. Dat kon natuurlijk niet anders dan tot sociale problemen leiden. Terugkijkend moeten we concluderen dat het bij politici én bij de bevolking heeft geleid tot een gastarbeiderstrauma.

‘Daarbovenop kregen we in 1989 de Rushdie-affaire; in Europese landen leidde het publiceren van De duivelsverzen tot demonstraties van islamitische migranten die een verbod eisten. Intolerante ideeën‚ over vrije meningsuiting en vrouwenrechten bijvoorbeeld‚ zijn niet onoverkomelijk en niet exclusief voorbehouden aan migranten. Maar de culturele frictie wordt wel door politici en opiniemakers geframed als inherent aan immigratie. Die framing speelt ook een belangrijke rol in de huidige discussies over asielzoekers. Dat is ongelukkig‚ want onderzoek onder de toenmalige asielzoekers toont aan dat gastarbeiders en vluchtelingen op veel punten‚ zoals opleiding en culturele opvattingen‚ van elkaar verschillen.’

Hysterie

In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2010 was massa-immigratie weer eens een hot issue. De PVV steeg van 9 naar 24 zetels. ‘Ons land‚ dat toch al zo zou worstelen met de mislukte integratie van de grote groepen laaggeschoolde migranten van de jaren zeventig‚ zou opnieuw onder de voet gelopen worden door islamitische horden die onze nationale identiteit bedreigden‚ de kans op terrorisme vergrootten en de staatsruif kwamen leegeten.’

Maar van massa-immigratie‚ laat staan van islamitische massa-immigratie‚ was geen sprake. In 2009 waren 146 duizend migranten naar Nederland gekomen – van wie 104 duizend goed geschoolden uit Europese landen‚ de VS‚ Japan‚ India en China. Het uiteindelijke saldo van migranten uit ‘probleemgroepen’ was 892 Marokkanen en 1.577 Turken. Lucassen: ‘Het zoveelste voorbeeld van hysterie van door populisme aangestoken politici in verkiezingstijd. Politici hadden alleen maar even op de CBS-site hoeven kijken hoe het werkelijk zat‚ maar beeldvorming van een “tsunami van islamisering” was belangrijker dan feiten.’

Cijfers

De historicus Lucassen had tot die verkiezingen nooit veel op met actualiteit. ‘Ik studeerde in de jaren tachtig af op stereotypen rondom ‘zigeuners’‚ rondtrekkend volk. Mijn belangstelling voor het heden kwam pas toen ik in 2010 een boek over migratie schreef met mijn broer Jan.’

Pas vijf jaar later kwamen vluchtelingen op zijn pad. In 2015 kwamen 1‚3 miljoen vluchtelingen naar de EU. ‘Ik kreeg een mailtje van NRC‚ of ik wilde reageren op een opiniestuk van Halbe Zijlstra. Die had geschreven dat we de komst van al die Syrische vluchtelingen niet konden betalen en dat opvang in de regio moest. Ik kon met cijfers laten zien dat Nederland in de jaren negentig ook niet ten onder was gegaan. Zo ben ik in het vluchtelingendebat gerold.’

Verdoezelen

In januari 2016 werd hij uitgenodigd voor De Wereld Draait Door. ‘Dat was de eerste keer dat ik naar buiten trad op zo’n groot podium.’ Het was anderhalve week na de beruchte oudejaarsnacht in Keulen. Groepen jonge mannen ‘met een Noord-Afrikaans uiterlijk’ vergrepen zich aan een hele menigte feestende vrouwen. Sywert van Lienden‚ de toen 25-jarige commentator van DWDD‚ had er in de uitzending een onderzoek over de etnische achtergrond van zedendelinquenten bij gepakt: ‘1 op de 20 allochtonen’ werd volgens hem verdacht van een zedendelict en er kwam dús een ‘golf van tienduizenden zedendelinquenten’ in bootjes in Europa aan. De politiek en de media zouden dit verdoezelen.

Weerwoord

Maar Van Lienden had een verkeerd cijfer geïnterpreteerd: volgens het onderzoek ging het om 4 verdachten per 10 duizend allochtonen‚ wat neerkomt op 1 per 2.500. Niemand aan tafel gaf een weerwoord of stelde een vraag. De volgende avond moest Lucassen aan tafel bij DWDD uitleggen hoe het werkelijk zat. Criminele allochtonen moest je vergelijken met Nederlanders met een soortgelijke achtergrond: laag opgeleid‚ jonge mannen‚ vertelde hij. Dan viel het wel mee met de oververtegenwoordiging van allochtonen in de criminaliteit. Daarop vielen Van Lienden en Van Nieuwkerk prompt over de wetenschapper heen. Lucassen probeerde het probleem ‘weg te redeneren’ met z’n genuanceer‚ vond Van Lienden‚ en Van Nieuwkerk vroeg hem ‘wat we nou eigenlijk aan de wetenschap hébben’.

Door deze uitzending was Lucassen wel gelanceerd als ideale gast voor tv-debatten‚ tegenover mensen met een radicaal andere mening. ‘Altijd weer debatten‚ in plaats van dat je eens rustig mag uitleggen hoe je denkt dat het zit. Dat is weleens vermoeiend.’ Toch treedt hij aan wanneer hij kan‚ want hij vindt het belangrijk dat wetenschappers deelnemen aan de publieke discussie. Waarbij hij zichzelf overigens ‘wel blootstelt aan nogal wat reacties die niet altijd even gezellig zijn’.

In mijn functie als hoogleraar heb ik geen mening over hoeveel vluchtelingen we moeten toelaten

Een understatement: Lucassens boodschap dat vluchtelingen ons land níet ontwrichten‚ wordt gehoord‚ maar lang niet altijd geloofd. Met name op Twitter smijten ‘haters’ hem kwalificaties als ‘linkse landverrader’‚ ‘hypocriete randdebiel’‚ ‘hysterische krijser’ en nu en dan een bedreiging naar het hoofd. ‘Daar moet je wel tegen kunnen’‚ zegt hij. ‘Maar ik blijf netjes als hoogleraar in het debat zitten. In die functie heb ik geen mening over hoeveel vluchtelingen we moeten toelaten. Ik zeg alleen maar wat de gevolgen eventueel zijn.’ En hij heeft een negeer-knop op zijn Twitter-account‚ ‘dan zie je al die shit niet. Want daarvan werd ik op een gegeven moment wel wat chagrijnig’.

Bijstandstrekkers

‘De hardcore antimigranten overtuig je niet’‚ weet hij inmiddels‚ ‘maar verreweg de meeste mensen zitten níet aan een van de twee kanten van het gepolariseerde debat. De zwijgende meerderheid van mensen wil best iets voor vluchtelingen doen‚ maar hoort om zich heen dat het allemaal verkrachters en bijstandstrekkers zijn. Die groep weet niet precies hoe het zit en heeft een enorme behoefte aan feiten‚ aan wetenschap.’

Wat ten grondslag ligt aan het migratiedebat‚ legt Lucassen uit‚ is de concurrentie die migranten zouden vormen voor de eigen bevolking in termen van sociale voorzieningen‚ uitkeringen en pensioenen. ‘Maar de economie heeft migratie juist nódig om de verzorgingsstaat in vergrijzende samenlevingen overeind te houden.’ Daarom is er volgens hem veel te zeggen voor een beleid waarin burgers‚ waar dan ook geboren‚ in aanmerking moeten kunnen komen om in de EU te werken. ‘Reguliere migranten betalen belasting en dragen bij aan de samenleving. Alleen moet je bij de toelating van arbeidsmigranten wel iets slims verzinnen om de verzorgingsstaat in stand te houden. Ook interne EU-migranten hebben niet zomaar toegang tot sociale voorzieningen in een andere lidstaat. Ze moeten zich inverdienen. Wie werkt en premies afdraagt‚ bouwt rechten op. Mensen mogen komen‚ maar zijn in eerste instantie op zichzelf aangewezen. Vinden ze geen werk‚ dan kunnen ze‚ net als Oost-Europeanen‚ weer terug en misschien later nog een keer een poging wagen. Dat klinkt misschien hard‚ maar je bent dan wel van de mensensmokkel‚ duizenden doden en illegaliteit af.’

Biografie

NAAM Leo Lucassen  GEBOREN in 1959 in Meijel  IS HOOGLERAAR Global Labour and Migration Studies aan de Universiteit Leiden  SINDS 2014 is hij ook directeur onderzoek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam  GESPECIALISEERD IN de geschiedenis van migratie en integratie  PROMOVEERDE in 1990 cum laude op de geschiedenis van ‘zigeuners’ in
Nederland  SCHREEF in 2011 met zijn broer Jan Lucassen (emeritus hoogleraar Internationale en Comparatieve Sociale Geschiedenis) het boek Winnaars en Verliezers  MET Henk van Houtum schreef hij in 2016 Voorbij Fort Europa  EERDER DAT JAAR werd hij aan tafel bij DWDD ‘gelanceerd’ als deskundige in vluchtelingenvraagstukken  IS getrouwd en heeft twee dochters