Kenan Evren

Het verbaasde me dat het niet groot op de voorpagina stond. Tijdens een kort verblijf in Istanbul las ik in een klein krantenbericht dat de Turkse aanklager levenslang had geëist in de zaak tegen de beruchte ex-generaal en president Kenan Evren. De inmiddels 95-jarige Evren leidde in 1980 een staatsgreep die uitdraaide op de arrestatie van meer dan 500 duizend mensen. Politieke gevangenen werden systematisch gemarteld en honderden vonden de dood. De eis van de aanklager had wel iets meer aandacht verdiend.

De staatsgreep wordt wel op een andere wijze belicht. Toen het proces tegen Evren in 2010 begon‚ werd in Ankara het Museum van de Schaamte ingericht‚ ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de staatsgreep. Er was bebloede kleding te zien en werktuigen waarmee werd gemarteld. Op dit moment is er een expositie over de confrontatie tussen politie en demonstranten op het Taksimplein in Istanbul in juni dit jaar (zie ook pagina 48). De tentoonstelling mist wel wat stukken: de politie haalde de kleding weg van één van de slachtoffers van het recente overheidsgeweld. Dit tonen zou een bedreiging vormen voor de staatsveiligheid.

Om in de stemming te blijven‚ bezocht ik – nog steeds in Istanbul – het Museum van de Onschuld van de schrijver Orhan Pamuk. Een weemoedige verzameling voorwerpen uit het dagelijks leven van het Istanbul in de jaren zeventig en tachtig. Ik zocht naar verwijzingen naar de staatsgreep die midden in die periode plaatsvond. Wat ik vond was een oude houten kweeperenrasp. Een kweeperenrasp! Hij hangt in zijn eentje in een grote‚ donkere vitrine.

Je moet de roman van Pamuk‚ Het Museum van de Onschuld‚ lezen om te begrijpen wat de rasp met de staatsgreep te maken heeft. Hoofdpersoon Kemal Basmaci steelt op de avond van de coup de kweeperenrasp uit het ouderlijk huis van zijn geliefde om deze toe te voegen aan zijn collectie objecten die ooit door haar waren aangeraakt. Op weg naar huis nemen militairen de rasp in beslag. En terwijl elders in de stad duizenden tegenstanders van Evren worden opgepakt‚ heeft Basmaci maar één zorg: hoe de kweeperenrasp terug te krijgen.

De geschiedenis verbeeld in individuele belevenissen. Voor de één betekende de staatsgreep het verlies van een kweeperenrasp‚ voor de ander het verlies van het leven. Zo wordt nu ook het proces tegen Evren beleefd. Een voormalige politieke gevangene schrijft op een website: ‘Het proces betekent niets. Veel belangrijker is het dat de beperkingen van die tijd worden opgeheven.’

Een ander oud-slachtoffer noemt het proces ‘een overwinning’. Hij schrijft ‘blij en trots’ te zijn‚ al hoeft de voormalige generaal ook wat hem betreft niet naar de gevangenis. De bejaarde verdachte zélf vindt nog steeds dat hij Turkije van de ondergang heeft gered.