Ma Jian: ‘Op 4 juni waren de Chinezen op hun best’

De Chinese schrijver Ma Jian was in 1989 een van de demonstranten op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing. Zelf wist hij aan de gewelddadigheden te ontsnappen doordat hij net een week eerder het plein verliet. Twintig jaar later schreef hij een boek over de gebeurtenissen. Wordt Vervolgd sprak met hem tijdens een recent bezoek aan Nederland. ‘De tanks hebben niet alleen de lichamen van de Chinese studenten verpletterd, maar ook de Chinese moraal.’

De Chinese dissidente schrijver Ma Jian (55) sloot zich eind april 1989 aan bij de demonstraties op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing. Daar protesteerden arbeiders, studenten en andere dissidenten tegen het communistische regime in China. Al tijdens de eerste dagen op het plein vreesde Ma dat de autoriteiten de demonstratie wel eens hard zouden kunnen neerslaan.

‘Ik zei tegen mijn vriendin dat, als ze zouden gaan schieten, we snel naar het Historisch Museum moesten vluchten. Ik geloofde niet dat iemand het in zijn hoofd zou halen dat aan te vallen.’ Dat bleek een illusie. Toen het Chinese leger op 4 juni het plein op zeer bloedige wijze ontruimde, bleef niets gespaard; ook het museum werd beschoten. Ma was toen al weg, hij zat – ver van Beijing – aan het bed van zijn broer, die door een ongeluk in coma was geraakt.

Ballingschap in Londen

Twintig jaar later komt Ma Jians roman Beijing Coma uit. De schrijver woont inmiddels in ballingschap in Londen. Zijn roman vertelt het verhaal van Dai Wei, de fictieve ik-persoon in het boek. Hij was een van de demonstranten op het Tiananmen-plein en ligt sinds de vierde juni 1989 in een soort coma. Zijn geheugen en gehoor werken echter nog uitstekend. Het boek beschrijft de herinneringen van Dai aan het bloedbad, wat eraan voorafging en wat er daarna gebeurde.

Is uw boek een aanklacht tegen de Chinese autoriteiten of is het literaire fictie?
‘Het idee voor het boek ontstond ruim tien jaar geleden toen mijn broer na een jarenlange coma ontwaakte. Het viel hem toen op dat niemand meer van de Tiananmen-opstand afwist. Het bloedbad van 1989 was vreselijk. Maar het meest beangstigende is wat er daarna gebeurde. Iedereen werd gedwongen de gebeurtenissen uit zijn geheugen te wissen en de partij te steunen. Niemand mocht er meer over praten en de jongere generatie weet er al niet eens meer van. Mijn broer was niet de enige die tien jaar lang in coma lag. De hele Chinese maatschappij verkeert als het ware in een comateuze toestand. Met het boek blaas ik de geschiedenis van Tiananmen nieuw leven in. De waarheid is door literatuur makkelijker door te geven en eenvoudiger te begrijpen. Mijn boek is zo zowel een aanklacht tegen de autoriteiten als een literaire roman.’

De hele Chinese maatschappij verkeert als het ware in een comateuze toestand

Officieel is nooit onderzocht wat er destijds heeft plaatsgevonden. Toch beschrijft u het bloedbad zeer gedetailleerd. Hoe weet u deze details? U was er zelf immers niet bij.
‘Ik heb tien jaar aan deze roman gewerkt. Ik heb alle stukken die er over zijn gepubliceerd gelezen en ik heb met veel dissidenten gesproken. Alles wat ik over het bloedbad schrijf, heeft plaatsgevonden. Ik heb alleen veel namen veranderd. Uiteraard kon ik de aanloop naar de vierde juni toe goed omschrijven omdat ik zelf ook een maand op het plein heb gedemonstreerd.’

Hoeveel is bekend over de gebeurtenissen?
‘Dat is moeilijk te zeggen. Alle totalitaire regimes voeren een grote strijd met het geheugen van mensen. Ieder jaar rond 4 juni zijn de autoriteiten weer bang dat er herdenkingen komen. Voor de Chinese politie en het leger is het “alarmfase 1”. Dat bewijst dat de autoriteiten bang zijn voor het misdrijf dat ze zelf hebben gepleegd. Ze proberen de term liusi (“4 juni”) uit het geheugen te poetsen.’

Wat kunnen de gevolgen zijn van dit gedwongen geheugenverlies?
‘Op 4 juni 1989 waren de Chinezen op hun best. Ze weigerden te knielen voor de autoriteiten. Ervoor en erna deden ze dat altijd. Maar nu was iedereen solidair met elkaar. De tanks hebben niet alleen de lichamen van de Chinese studenten verpletterd, maar ook de Chinese moraal. Na 4 juni zijn mensen gaan liegen. En leugens corrumperen een samenleving altijd. Daardoor ontstaan schandalen, zoals de vergiftigde voedingswaren vorig jaar. Veel Chinezen denken vooral aan veel geld verdienen, desnoods over de ruggen van anderen. Ik ben dankbaar dat in het Westen de vierde juni wel wordt herdacht en dat buitenlandse politici de Chinese autoriteiten aansporen het bloedbad te onderzoeken.’

Het bloedbad van 1989 was vreselijk. Maar het meest beangstigende is wat er daarna gebeurde

Aan de andere kant lijkt het Westen China, met name economisch gezien, steeds meer te omarmen. Hoe kijkt u daar tegenaan?
‘De Chinese premier Wen Jiabao is opvallend populair in het Westen. Hij reist heel Europa door en roept iedere regering op niet al te kritisch tegen China te zijn. In ruil daarvoor worden er lucratieve deals gesloten. Ik begrijp niet dat Westerse politici daar intrappen. Het is een openbare vorm van omkoperij. Ze laten zich oplichten door de Chinese communisten.’

Aan de regels houden

De Chinezen vrezen kennelijk kritische geluiden in het buitenland over de Volksrepubliek. Wordt u daarom onder druk gezet door de Chinese ambassade in Londen?
‘Jazeker. De communisten willen alle Chinese gemeenschappen over de hele wereld beheersen, uit angst dat anders de Communistische Partij omvalt. Veel Chinezen in het buitenland zijn daarom extra voorzichtig. Ook ik ken die angst. Toen ik vorig jaar voor vakantie in China was, werd ik direct opgepakt door de politie. Ik werd keurig behandeld, maar het werd me wel verboden lezingen te geven of met bepaalde dissidenten te praten. Uiteraard hield ik me aan al deze regels. Ook buiten China kijk ik uit. Misschien dat ik hier geen gevaar loop, maar mijn familie in China kunnen ze wel aanpakken.’

Toch schreef u dit boek.
‘Dat moest ik wel doen. De gebeurtenissen van toen mogen niet worden vergeten. Tot nu toe is mijn familie nog niet bedreigd. Kennelijk hebben de autoriteiten weinig moeite met een Engelstalig boek. Wel is vorig jaar de hele oplage vernietigd van het Hongkongse, Engelstalige tijdschrift Far Eastern Economic Review, bestemd voor de Chinese markt. In dat nummer stond een interview met mij. Ik vrees dan ook voor wat er gaat gebeuren als mijn boek binnenkort in het Chinees uitkomt. Als de autoriteiten al zo spastisch reageren op een Engelstalig artikel, dan kun je je wel bedenken hoe zenuwachtig ze zullen worden van de Chinese versie van Beijing Coma.’

Voor het volledige interview met Ma Jian: www.amnesty.nl/wordtvervolgd

BEIJING COMA GRATIS ONTVANGEN?
Wilt u kans maken op een gratis exemplaar van Beijing Coma, het vuistdikke boek van Ma Jian? Stuur dan voor 1 augustus een e-mail naar de redactie: wordtvervolgd@amnesty.nl, o.v.v. Beijing Coma. Onder de inzenders worden vijf exemplaren verloot.

Wordt Vervolgd, juli 2009