De voormalige Poolse president Lech Walesa won de Nobelprijs voor de Vrede in 1983. Yoeri Albrecht sprak hem in 2009.

Gdansk – Het kantoor van de voormalige voorman van de illegale vakbond Solidarnosc en de voormalige president van Polen, Nobelprijswinnaar Lech Walesa (66), zit in de nok van een oude stadspoort van de havenstad Gdansk. Een eenvoudig koperen bordje zegt ‘Biuro Lecha Walesy’, meer niet.

Hier zetelt de man die vrijwel eigenhandig het IJzeren Gordijn openscheurde. De grondlegger van een van de meest succesvolle burgerbewegingen uit de geschiedenis. Het is dit jaar twintig jaar geleden dat, na decennia van Pools protest, de Sovjet-Unie zijn bezetting van Polen eindigde.

Geen geduld

Het is vroeg in de ochtend, de straten van het stadje met zijn vele roze Hollandse gevels zijn leeg. Maar Welesa is al wakker. Zijn kantoor is ook om acht uur ’s morgens al vol mensen. Hij schudt een krachtige hand en draagt nog altijd zijn trade mark, de afhangende snor. Over het verleden wil hij eigenlijk niet zo veel kwijt. ‘Lees de geschiedenisboeken maar’, zegt hij, ‘daar staat het allemaal in.’ Hij heeft geen geduld om lang stil te staan bij voorbije gebeurtenissen. Er is nog meer dan genoeg te doen in het heden.

‘Ik heb mijn hoofd ieder keer weer helemaal leeg gemaakt. Ik kijk vooruit en laat de rest over aan jullie journalisten en historici.’ En hoewel hij tevreden is met de dingen die hij heeft bereikt, is het duidelijk dat de gedrongen man met het korte grijze haar nog bruist van de energie. Hij spreekt afgemeten, simpel en gestructureerd. Maar zijn woorden zijn doorspekt met zelfspot en milde ironie. ‘Ik heb contact met God, jazeker, maar geen direct contact. Dus ik kan nooit controleren of hij het ook echt zo bedoelde.’

Wat heeft u nog te wensen in het leven?
‘Alles wat in mijn vermogen ligt, heb ik bereikt. Ik zal nooit kardinaal worden want ik heb te veel zonden begaan. Toch hoop ik wel in de hemel te komen. Mijn generatie stond voor twee grote opgaven. Ten eerste moesten we het communistische monopolie naar het museum verwijzen en ten tweede wilden we een democratische, open en pluralistische samenleving bouwen. Dat is gelukt.’

Ik kijk vooruit en laat de rest over aan jullie journalisten en historici

Het hardst gevochten

Hij vervolgt: ‘Niemand, ook niemand in het Westen, gaf ons enige kans. We hadden in Polen 200.000 Russische soldaten tegenover ons en twee miljoen in de landen direct om ons heen, plus kernwapens en geheime diensten. Niemand heeft ons de hand gereikt, maar we hebben het gedaan. Het moest gebeuren. Maar de effecten voor diegenen die er het hardst voor gevochten hebben, zijn niet goed geweest. Wij hadden hier 17000 mensen op de scheepswerven werken. Dat zijn er nu nog 2000.’
Zijn bruine ogen staan berustend. ‘Soms zeggen de mensen tegen mij: wat heb je ons aangedaan.’

Voelt u zich daar schuldig over?
‘Nee, ik besefte dat ook al in de jaren tachtig. Veel mensen dachten dat na de Russen alles mooi zou worden. Niemand vindt het leuk om een prijs te betalen. Die hebben wij betaald. Ook omdat de economie van Rusland is ingestort. We werkten voor hun, voor de Sovjet-Unie en kregen daar nauwelijks voor betaald. We leven nu in een nieuwe economie. We hebben onze scheepswerven gesloten zonder straatgevechten en protesten. Wij hebben de wereld ook laten zien hoe dat moet. Het is een eerste monument voor de globalisering.’

Wij gebruikten geen geweld, wij overtuigden. In Amerika geloofde niemand in ons, we zouden niet praktisch genoeg zijn, te idealistisch

Hij vervolgt: ‘De oude monumenten voor generaals, die je overal in Europa ziet, zullen ons over enkele decennia het schaamrood naar de kaken jagen. Grote monumenten voor mensen die niets anders deden dan moorden en brandschatten. Echt crimineel gedrag. De echte monumenten voor de overwinning van het kwaad zullen de scheepswerven zijn en organisaties als Solidarnosc. Een beweging die niet gewelddadig was maar vreedzaam en redelijk. Wij gebruikten geen geweld, wij overtuigden.

In Amerika geloofde niemand in ons, we zouden niet praktisch genoeg zijn, te idealistisch. Maar we waren onze tijd juist heel erg vooruit, we waren modern, niet middeleeuws. Geen oorlog maar vrede. Dat is overigens goedkoper, en’, voegt hij er met een twinkeling in zijn ogen aan toe, ‘neem maar van mij aan, ook praktischer.’

Er ligt een gigantische ethische uitdaging. Gaan we de volgende honderd jaar wereldwijd overleven?

Tekenen van de tijd

U was goed bevriend met paus Johannes Paulus II, papa Wojtyla. Hoe groot was zijn rol als het om de val van de Muur gaat?
‘Het communistische systeem had geen enkele kans om eeuwig te blijven bestaan. Maar niemand geloofde dat, niemand zag het. Het is vreselijk moeilijk om de tekenen van de tijd te lezen.

En toen kwam er een Poolse paus. Hij schudde Polen wakker. Hij zei tegen miljoenen Polen: “wees niet bang”. De Sovjet-Unie was in paniek, niets minder dan dat. Ze hebben geprobeerd om hem te vermoorden.’

Zonder hem geen val van de Muur?
‘Het communisme is niet door de woorden van de paus in elkaar gestort. Wij hebben actie ondernomen. Het woord werd daad, werd realiteit. Maar zonder het woord is de wereld leeg. We zouden hem nu goed kunnen gebruiken. De Europese Unie heeft een ziel nodig, een bezieling. Dat heeft niets te maken met de macht van de kerk maar met bevlogenheid. Ik heb hem ontmoet toen hij als paus naar Polen kwam. Toen ik vakbondsleider was. Daarvoor was ik te eenvoudig. Als elektricien kwam je niet bij de kardinaal over de vloer. Tenminste niet zolang zijn licht goed werkte.’

Moet Europa veranderen?
‘Zeer zeker. Frankrijk en Duitsland en Polen die elkaar vliegen afvangen over zaken als stemverhoudingen in het Europees Parlement, dat is gewoon idioot. We hebben de pech dat de oude generatie, met de oude regels en gewoonten, nog steeds in Europa aan het roer staat. Gaan wij begrijpen dat we de wereld daadwerkelijk moeten veranderen, of houden we de verandering tegen tot we sterven en laten we de verandering over aan de nieuwe generatie? De wereld is een uiterst gevaarlijke plaats. We kunnen niet over het hek klimmen. We blijven gemeenschappelijk verantwoordelijk.’

Europa is als project niets nieuws. Het is een langzaam evoluerend proces. Onze voorouders waren er al mee bezig

Hij vervolgt: ‘Europa is als project niets nieuws. Het is een langzaam evoluerend proces. Onze voorouders waren er al mee bezig. Ze voegden landen samen, sloten regio’s aaneen. Ook het ontstaan van Frankrijk, Italië en Duitsland is een langzaam proces geweest. Daar is het begonnen en dat gaat door in Europa. Maar dat betekent niet dat ze in het verleden alles goed deden. Ze vochten om grondstoffen, om landbouwgrond. Ze moesten wel, want het was een tijd van schaarste. Maar wij leven in een andere tijd. Als wij elkaar in Europa blijven beconcurreren, dan gaat het mis. We hebben geen tijd, China en India komen. Het milieuprobleem wacht niet op de volgende generatie. Praten is maar praten. Dat is ook wel belangrijk, maar doen is belangrijker. Als we vrede willen, wat gaan we dan doen?’

Nooit gedacht

‘Religie is altijd misbruikt om flink te vechten. Maar oorlog is niet langer politiek verantwoord. Wij drijven tegenwoordig handel. Dat is de nieuwe way of the world. Goedheid is in ieder geloof hetzelfde, maar de religieuze leraren zijn vooral geïnteresseerd in de verschillen. Maar dat zal veranderen.

Dat de Polen nu samen met de Duitsers in een unie zitten, dat had toch ook niemand ooit gedacht? Zo gaat het ook met Turkije. Beide kanten zien op dit moment de verschillen, maar we zullen de verschillen vloeibaar maken. De verschillen zijn niet meer belangrijk. Niet essentieel voor de oplossing van de huidige problemen. Voor het milieuvraagstuk maakt het niet uit welk geloof je hebt. Dat begrijpt iedereen. Zoiets lukt je niet in een handomdraai. Dat kost tijd. Maar ik geloof heel sterk in de mogelijkheid van verandering. Jij en ik kunnen de wereld veranderen, daar zijn maar een paar mensen voor nodig. We moeten een Europa bouwen zonder grenzen. Met een direct gekozen president.’

Is dat realistisch?
‘Realistisch? Ik heb al in de jaren tachtig, toen Europa nog helemaal verdeeld was en in twee blokken tegenover elkaar stond, voorspeld dat er Europese presidentiële verkiezingen zouden komen. En nu duurt het niet heel lang meer. Er moet een ander Europa komen, een heel nieuw model. Een unie waar niet meer in muren en grenzen gedacht wordt. Het muur-denken is nog steeds alom aanwezig. Iedereen schijnt te denken dat je de buurlanden buiten kan houden. De methoden zijn nog geheel 20ste eeuws. Ze bouwen een muur om Europa. Dat kan helemaal niet meer. We leven in een nieuwe wereld die gedicteerd wordt door handel en vrij verkeer van mensen, media, internet.’

Net als verkeersregels

Hij vervolgt: ‘In deze tijd moet je goed voor de bevolking van je buurlanden zorgen, anders komen ze massaal naar je toe. Er moet een Europa komen zonder grenzen en waarvan iedereen lid kan worden, zolang ze zich aan de regels houden. Het is net als met verkeersregels: iedereen kan meedoen aan het verkeer zolang je je maar aan de regels houdt. Zelfs de Arabieren kunnen rijden, dus kunnen ze ook lid worden.’

‘En dat geldt ook voor Rusland. Iedereen is bang voor Rusland, bang dat Rusland de Unie verandert, maar ik geloof dat Rusland zal moeten veranderen. De vraag is of we snel genoeg kunnen veranderen. De boodschap ligt open en bloot op tafel. De Verenigde Staten hebben ons louter in militaire zin geleid. Het ontbrak ze aan moreel leiderschap. Er ligt een gigantische ethische uitdaging. Gaan we de volgende honderd jaar wereldwijd overleven? We zullen beslissingen moeten maken. Wordt de volgende generatie snel genoeg volwassen om de problemen op te lossen?’