‘Het liefst zou ik mijn herinneringen uitwissen’

Als het om gruwelmisdrijven gaat‚ doen daders er het liefst het zwijgen toe. Het Movies that Matter Festival vertoont dit jaar twee films over oorlogsgeheimen die onthuld worden. Daders moeten vervolging vrezen‚ maar ook de slachtoffers zijn niet allemaal blij met de waarheid. ‘Mijn leven is verwoest’‚ zegt een van hen.

De Argentijnse Catalina (1977) ziet in 1997 een oproep van de Grootmoeders van Plaza de Mayo op tv. Het is niet de eerste keer dat ze hoort over de mensenrechtenorganisatie die al jaren op zoek is naar de vijfhonderd kinderen die de Argentijnse militaire junta (1976-1983) liet ontvoeren. Maar deze keer vraagt ze aan de vrouw van wie ze altijd dacht dat ze haar biologische moeder was of zijzelf ook wellicht dochter is van ‘verdwenen’ ouders. Haar adoptiemoeder bevestigt het en zegt erbij dat ze niet op zoek moet gaan naar haar biologische familie. Doet ze dat wel‚ dan zullen zij en haar man worden gearresteerd.

Leugens corrumperen

In de documentaire Algo Mío‚ eind maart te zien tijdens het Movies that Matter Festival in Den Haag‚ vertelt Catalina dat zij zich na deze onthulling jarenlang heeft stilgehouden. Dat viel haar zwaar. Zeker omdat haar adoptiemoeder niet kon nalaten tegen anderen trots te blijven vertellen dat Catalina in háár buik had gezeten.

Leugens corrumperen een samenleving altijd‚ zei de Chileense schrijver Ariel Dorfman ooit in een interview. ‘Een land dat wil genezen moet zijn geschiedenis onder ogen zien.’ De Chileense Waarheidscommissie‚ die onderzoek deed naar de misdrijven van het regime van Augusto Pinochet (1973-1990)‚ had wat hem betreft veel meer feiten boven tafel moeten halen. Ook‚ of misschien juist‚ als die hard en pijnlijk waren.

Een land dat wil genezen moet zijn geschiedenis onder ogen zien

Niet alleen daders‚ ook slachtoffers zwijgen vaak liever over gruwelmisdrijven‚ omdat ze liever niet worden herinnerd aan de voor hen traumatische gebeurtenissen.

De Bosnische speelfilm Grbavica uit 2006 brengt dat prachtig in beeld. Hoofdpersoon is Esma‚ een alleenstaande‚ werkende moeder van het dwarse tienermeisje Sara. Ze heeft haar dochter altijd voorgehouden dat haar vader een shaheed was‚ een oorlogsheld die aan het front is gesneuveld. Maar Sara twijfelt steeds meer aan het verhaal van haar moeder en vraagt om bewijzen. Esma raakt verstrikt in haar eigen leugens en aan het eind van de film schreeuwt ze uiteindelijk tegen haar dochter wie de echte vader is: een van de kampbewaarders die haar meermaals hebben verkracht.

Verstoting

Hulpverleners in Bosnië adviseren nog weleens aan verkrachte vrouwen hun geheim verborgen te houden. Hoe pijnlijk de stilte ook kan zijn‚ in het conservatieve land kan het onthullen van zo’n verleden zomaar leiden tot verstoting uit de gemeenschap. Maar de Servische actrice Mirjana Karanovic‚ die de rol van Esma vertolkte‚ vindt dat slachtoffers wél moeten praten over hun trauma’s. ‘De relatie tussen Esma en Sara is problematisch’‚ zei ze in een interview vlak voor de Nederlandse première van Grbavica. ‘Pas als ze weten hoe het zit‚ kunnen ze verder met hun leven.’ Of hun relatie na de onthulling inderdaad beter wordt‚ blijft in de film ongewis. Wel zie je hoe Sara uit schaamte haar hoofd kaalscheert.

Milena doet en ontdekking die ze misschien liever niet had gedaan‚ maar waar ze uiteindelijk niet onderuit kan

Het Movies that Matter Festival vertoont dit jaar opnieuw een speelfilm met Mirjana Karanovic. In A Good Wife speelt ze de rol van de Servische Milena‚ een vijftiger met een comfortabel leven. Als Milena een oude VHS-videoband bekijkt van haar huwelijksdag‚ ontdekt ze dat op diezelfde band ook andere beelden staan. Ze ziet hoe haar man Vlada‚ die in de jaren negentig leiding gaf aan een paramilitaire beweging‚ gevangenen in een bos executeert. Een ontdekking die ze misschien liever niet had gedaan‚ maar waar ze uiteindelijk niet onderuit kan.

DNA-test

De Argentijnse Catalina laat tien jaar na de onthulling van haar adoptiemoeder alsnog een DNA-test doen‚ waarvan de uitslag wordt ‘gematcht’ met gegevens van ‘verdwenen’ personen. Zo komt ze in contact met haar biologische familie. Volgens haar geliefde Rodrigo heeft dat haar goed gedaan. Door te breken met de leugens is ze volgens hem veel spontaner en vrolijker geworden. Met haar adoptieouders‚ die ze in de film steevast ‘de mensen die mij zich toe-eigenden’ noemt‚ heeft ze geen contact meer.

Algo Mío vertelt ook het verhaal van de Argentijnse Jorgelina Azzarri de Pereyra. Haar zwangere dochter ‘verdween’ in oktober 1977. Met behulp van de Grootmoeders van Plaza de Mayo weet ze in 2008 haar inmiddels 30-jarige kleinzoon Hilario op te sporen.

Belangrijkste vrouw

Anders dan Catalina voelt hij echter geen boosheid ten opzichte van zijn adoptieouders. Hij zoekt weliswaar contact met zijn biologische familie‚ maar zegt het ook moeilijk te vinden om liefde voor hen te voelen. Zijn adoptiemoeder daarentegen noemt hij ‘de belangrijkste vrouw in mijn leven’.

Zijn adoptieouders hebben er dan ook nooit een geheim van gemaakt dat hij is geadopteerd. Na de val van het militaire regime boden ze hem zelfs aan op zoek te gaan naar zijn biologische familie. Maar destijds had hij naar eigen zeggen meer interesse in Playmobil dan voor zijn verleden.

Catalina heeft een getuigenis tegen hen afgelegd en juicht van blijdschap als ze de rechter het vonnis hoort uitspreken

De adoptieouders van Catalina worden uiteindelijk veroordeeld tot gevangenisstraffen van vijftien en twaalf jaar. Ze heeft een getuigenis tegen hen afgelegd en juicht van blijdschap als ze de rechter het vonnis hoort uitspreken.

Hilario vreest juist voor de vervolging van zijn adoptieouders. Niet zij maar anderen hebben in zijn ogen de gruwelmisdrijven gepleegd in deze zaak. In de documentaire legt hij een deel van de verantwoordelijkheid voor zijn situatie zelfs bij zijn biologische ouders‚ die het gevecht voor hun ideaal belangrijker zouden hebben gevonden dan de zorg voor hun ongeboren kind. Al zegt hij er direct bij ook begrip te hebben voor het feit dat ze jong en gepassioneerd waren.

Kapot

Nadat zijn biologische grootmoeder tegenover de rechters een getuigenis tegen zijn adoptieouders heeft afgelegd (‘Deze mensen hebben me mijn kleinzoon afgenomen’)‚ neemt hij het in zijn verklaring voor hen op. Hij is er kapot van als zijn adoptieouders toch worden veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf.

De Bosnische Sara lijkt niet beter af nu ze weet dat haar vader geen held is maar een verkrachter. ‘Mijn leven is verwoest’‚ zucht ook de Argentijn Hilario tijdens de rechtszitting. Hij zegt het niet met zoveel woorden‚ maar waarschijnlijk was hij liever onwetend gebleven. De DNA-test die zijn verleden onthulde‚ werd hem opgelegd door de rechtbank. En sinds de veroordeling van zijn adoptieouders heeft hij vrijwel geen contact meer gehad met zijn biologische familie.

Boven water

Vanzelfsprekend is het boven water krijgen van harde waarheden noodzakelijk voor de genezing van een land‚ zoals Ariel Dorfman beweert. Maar deze films laten zien dat dit op het individuele vlak lang niet vanzelfsprekend is. Ook Catalina‚ die weliswaar blij is dat ze niet meer met leugens hoeft te leven‚ verklaart aan het eind van de film dat ze haar herinneringen het liefst zou uitwissen.