Helden – Column van Arnon Grunberg

In februari publiceerde de Süddeutsche Zeitung een interview met de historicus Timothy Snyder die onder andere studie deed naar de samenwerking tussen Hitler en Stalin. Hij stelt dat voor Trump ‘instituten en wetten hindernissen zijn die hij uit de weg wil ruimen. Het gaat hem alleen om hemzelf‚ niet om de burger’.

De hoop dat Trump als president zal meevallen verwerpt Snyder als naïef. Kortom: leven wij aan de vooravond van een catastrofe en wat is daartegen te doen? Aan deze vragen moest ik denken toen ik op een middelbare school sprak over Hermans’ roman De donkere kamer van Damocles. Al snel kwam het gesprek op heldendom; wie waren de helden van de leerlingen? Hebben we nog helden nodig?

Een meisje zei dat enkele personages uit Star Wars haar helden waren. Een ander meisje stelde dat we helden nodig hadden om ons te inspireren‚ ze refereerde aan Obama die voor de Amerikanen een held was geweest. ‘Niet voor alle Amerikanen’‚ wilde ik zeggen‚ ‘anders hadden we nu geen Trump gehad.’ Maar ik hield me in. Als discussieleider moet je jezelf niet in de discussie mengen.

Ik permitteerde me wel de opmerking dat in tijden van oorlog heldendom een andere connotatie heeft dan in vredestijd. Toen alles voorbij was‚ zei de leraar dat een leerling hem had gevraagd een moderne roman te noemen waarin een held voorkwam‚ maar moderne romans gingen alleen maar over antihelden.

De totalitaire staat begint waar burgers geen tijd meer vrijmaken voor het ontmaskeren van leugens

De romankunst heeft de held ontmaskerd‚ na dit demasqué zitten wij met antihelden opgescheept. Om in de woorden van Hermans te blijven: wij weten dat helden mensen zijn die straffeloos onvoorzichtig zijn geweest. Wat niet wegneemt dat in oorlogstijd burgermoed heldendom kan zijn. Maar heldendom moet door volwassenen niet worden nagestreefd. Wie verlangt naar heldendom kan bij sport en spel terecht en eventueel de kunst.

Dus wat is burgermoed in tijden van Trump‚ alternatieve feiten en andere vormen van onverdraagzaamheid? Het scheiden van waarheid en leugen blijft essentieel. Zeker‚ ook feiten hebben interpretatie nodig en statistieken zijn buigzaam als riet. Maar veel uitspraken kunnen wel degelijk worden ontmaskerd als onwaar.

Ook als Nederland uit de EU treedt zullen de grenzen niet gesloten kunnen worden‚ zoals ook Trump de muur tussen Mexico en de VS‚ die al ten dele bestaat‚ niet zal bouwen. En als die gebouwd wordt‚ zal het effect op migratie nihil zijn. In sommige kringen in Nederland geldt geloof in God als dwaasheid‚ maar geloof in opzichtige leugens van politici is respectabel.

Het ontmaskeren van leugens is geen burgermoed. De totalitaire staat echter begint waar burgers de leugens niet meer durven of kunnen ontmaskeren‚ of er gewoon geen tijd meer voor vrijmaken.

Wordt Vervolgd, maandblad over mensenrechten, april 2017