Gek verklaard

Moskou – Na een reis van een maand vanaf Vladivostok in Oost-Rusland‚ met tussenstops in vijf huizen van bewaring‚ komt ex-majoor Igor Vladimirovitsj Matvejev (40) half januari aan in Moskou. Daar verblijft hij 44 dagen op de psychiatrische afdeling van politiegevangenis Boetyrka‚ waarvan naar eigen zeggen 36 dagen in eenzame opsluiting.

Doel van de tocht: een diagnose door het instituut Serbskogo‚ ook in Moskou‚ het belangrijkste forensisch psychiatrische centrum van Rusland‚ vergelijkbaar met het Nederlandse Pieter Baan Centrum. Daaruit moet blijken of Igor Matvejev toerekeningsvatbaar is of niet.

In mei 2011 had de majoor een filmpje op YouTube gezet van het pakhuis van zijn legereenheid in Vladivostok. Op stellages ziet de kijker duizenden blikjes ‘in eigen vocht gestoofd rundvlees’. Matvejev scheurt een etiketje van een blikje‚ eronder verschijnt een ander etiket‚ van hondenvoermerk Belka i Strelka‚ dat is genoemd naar twee kosmonautenhondjes die in 1960 een ruimtereis maakten.

In de voice-over vertelt de majoor dat hij 13.800 overbeplakte blikjes hondenvoer heeft aangetroffen. Door ze als chic stoofvlees te presenteren‚ zou een in het kasboek ontbrekend bedrag van 25.000 euro zijn ‘verrekend’. Igor Matvejev had al eens corruptie aan de kaak gesteld tijdens zijn opleiding aan de militaire school in Chabarovsk. ‘Zodra ik over corruptie begin‚ word ik naar het gekkenhuis gebracht. Destijds ben ik van de opleiding gegooid en in een inrichting opgenomen. Daar kreeg ik de diagnose schizofrenie’‚ zei hij in februari tegen de Russische krant Moskovski Komsomolets. Matvejev diende een klacht in‚ werd gerehabiliteerd en studeerde uiteindelijk cum laude af.

In 2011 liep het anders. De militair kreeg een strafzaak aangespannen op beschuldiging van het in elkaar slaan van een korporaal‚ drie maanden voordat hij zijn filmpje publiceerde. De rechter veroordeelde Matvejev tot drieënhalf jaar cel en verlies van zijn rang. Het filmpje kwam niet aan de orde. In september vorig jaar maakte een burgerorganisatie de zaak-Matvejev bij president Poetin  aanhangig. Vlak daarna eiste de militair aanklager ineens psychiatrisch onderzoek voor de gevangene.

De waardering voor kritische‚ autonome medewerkers is bij de Russische autoriteiten de laatste jaren afgenomen – en heeft in het leger misschien wel nooit bestaan. Igor Matvejev legde het in de media zelf zo uit: ‘Ik ben meermaals psychiatrisch onderzocht. Een arts in Chabarovsk zei tegen mij: “Igor Vladimirovitsj‚ u heeft geen ziektes‚ maar er is één probleem – u past zich niet aan uw sociale omgeving aan.” Waarop ik vroeg: “Als iedereen steelt‚ moet ik dan ook gaan stelen?”

De zaak tegen de majoor is de tweede in korte tijd die de vraag oproept of de Russische psychiatrie weer wordt ingezet als wapen tegen dissidenten‚ net als in de Sovjettijd. In de psychiatrische afdeling van Boetyrka zit ook Michail Kosenko (38)‚ een van de twaalf demonstranten die zijn aangeklaagd na een uit de hand gelopen betoging tegen president Poetin op het Moerasplein in Moskou‚ in mei 2012.

Ook Kosenko is door het instituut Serbskogo onderzocht. Michail Kosenko’s problemen begonnen eveneens in het leger‚ vertelt zijn zus Ksenia Kosenko telefonisch vanuit Moskou – haar broer mag geen journalisten spreken. ‘In de eenheid waar mijn broer zijn militaire dienstplicht vervulde‚ bloeiden de ontgroeningspraktijken. Daar heeft hij trauma’s opgelopen.’

Legerartsen verklaarden dat Kosenko ‘latent schizofreen’ was. Het instituut Serbskogo zette die diagnose dit najaar om in het zwaardere ‘paranoïde schizofreen’ en verklaarde hem ontoerekeningsvatbaar. Michail Kosenko‚ die een agent zou hebben mishandeld – bewijs voor die beschuldiging ontbreekt – werd in oktober veroordeeld tot dwangverpleging voor onbepaalde tijd.

Vitamine H

Michail Kosenko heeft in zijn laatste woord voor de rechtbank gezegd te vrezen voor gedwongen medicatie‚ in het bijzonder voor Haldol‚ een goedkoop antipsychoticum dat in de Sovjettijd zou zijn misbruikt om kritische ‘patiënten’ de mond te snoeren. Zonder extra medicatie kan Haldol (ironische bijnaam: Vitamine H)‚ hevige bijwerkingen veroorzaken‚ waaronder spiersamentrekkingen. Uit openbare aanbestedingslijsten van de Boetyrka-gevangenis blijkt dat Haldol afgelopen jaar in ruime mate besteld is‚ zowel in vloeibare vorm als in de vorm van pillen.

Volgens Ksenia Kosenko is er van gedwongen medicatie nu geen sprake. ‘Maar Misja (koosnaam voor Michail‚ red.) heeft wel verteld over een medegevangene die een injectie met Haldol kreeg‚ en die daarna‚ toen hij bezoek kreeg‚ niet naar de bezoekkamer kon komen omdat hij niet kon lopen na die prik.’ (Eind maart werd Kosenko in hoger beroep opnieuw veroordeeld tot dwangverpleging. Wordt Vervolgd lag toen al bij de drukker.)

Is bij Kosenko sprake van misbruik van de psychiatrie? Nee‚ bezweert Zoerab Kekelidze‚ onderdirecteur van het instituut Serbskogo. Vorig jaar verklaarde hij dat de artsen daar hun diagnose niet zómaar hadden veranderd. ‘Kosenko heeft zware anti-psychotica gebruikt. In 2008 is er in zijn dossier gezet dat hij bij een aanval twee uur vastgebonden mag worden.’ Kekelidze erkende dat zijn instituut in de Sovjettijd een politiek instrument was‚ maar bezwoer dat de psychiaters die er nu werken onafhankelijk zijn.

Er is wel degelijk sprake van misbruik‚ vindt Amnesty. Vorig jaar oktober noemde de organisatie Kosenko’s gedwongen plaatsing in een psychiatrische kliniek ‘een weerzinwekkende terugkeer naar de Sovjet-praktijken om dissidenten het zwijgen op te leggen’.

Het Europees Parlement‚ dat eerder onderzoek liet doen naar mogelijk misbruik van psychiatrie in Rusland en Oekraïne‚ is echter voorzichtiger. In het in juli verschenen rapport staat een tiental zaken beschreven‚ waaronder de  arrestatie en veroordeling van leden van Pussy Riot. De punkvrouwen ondergingen een psychologisch- psychiatrisch onderzoek en zouden lijden aan ‘persoonlijkheidsstoornissen’.

Bij één van hen was dat onder meer te zien aan de ‘koppigheid en onvermurwbaarheid bij het verdedigen van haar mening’. De samenstellers concludeerden dat in Rusland de psychiatrie ‘nog lang niet is hersteld van de Sovjetoverheersing en ver achterloopt in het begrijpen en toepassen van internationale mensenrechtenstandaarden en professionele ethische normen.’ Maar ze vonden ‘geen bewijs’ dat de regering psychiatrie doelbewust inzet ‘voor niet-medische doelen’.

En hoe kijkt ex-majoor Igor Matvejev ertegenaan? Eind februari verklaarde het instituut Serbskogo hem gezond. Intussen handelde de rechtbank aan de andere kant van het land een reeks door hem ingediende juridische klachten af. Daar is het de aanklager om te doen geweest‚ stelt de ex-majoor‚ die nog vast zit en tegen wie intussen een tweede proces is geopend. Het psychiatrische onderzoek is niet ingesteld om hem gek te verklaren‚ maar om hem te verhinderen zijn eigen verdediging te voeren. Wel misbruik van de psychiatrie dus‚ volgens hem‚ maar zonder medeplichtigheid van de artsen.

Sovjetpraktijken

In de Sovjet-Unie diende de psychiatrie als politiek instrument om dissidenten uit de samenleving te verwijderen. Onder anderen schrijver Vladimir Boekovski en dichteres en demonstrant Natalja Gorbanevskaja werden in de jaren zestig ‘latent schizofreen’ verklaard‚ waarna ze verdwenen in een inrichting. Latente schizofrenie is in de westerse psychiatrie geen erkende ziekte‚ maar wordt gezien als een vage diagnose die op ieder individu van toepassing kan zijn. Boekovski en Gorbanevskaja hebben achteraf verklaard het antipsychoticum Haldol toegediend te hebben gekregen.