Exodus met een lange historie

Zo’n 400 duizend Rohingya vluchtten afgelopen maand van Myanmar naar Bangladesh. Waarom wordt deze islamitische minderheid zo verguisd? Minka Nijhuis bezocht het land in 1991 voor het eerst en stuitte toen al op een lange en complexe geschiedenis met vele etnische conflicten.

Wat in mijn hoofd was begonnen als een overzichtelijke strijd van onderdrukte etnische minderheden en stadse dissidenten tegen een militair regime‚ werd gaandeweg een steeds complexer labyrint van spelers. Bij elkaar besloegen de namen van alle opstandige groepen en subgroepen enkele pagina’s. En net als ik een beetje dacht te snappen hoe het zat‚ ontstond er weer een nieuw Bevrijdingsfront. Gezamenlijk een vuist tegen de junta maken was niet de sterkste kant van de etnische rebellen.

Ook hun relatie met de stadse dissidenten‚ die net als het regime grotendeels tot de Myanmarese meerderheid behoorden‚ was vaak gespannen. De verdeel-en-heerstrucs van het bewind speelden handig in op het onderlinge wantrouwen. Stap voor stap ontdekte ik tussen de vergezichten van fluwelen heuvels een overhoopgehaald land waar diepe grieven tegen het centrale gezag van generatie op generatie overerfden.De vergeten burgeroorlog in Myanmar trok mijn aandacht toen ik in 1991 op zoek naar verhalen door Azië reisde. Met een bestaan dat in een rugzakje paste‚ streek ik neer in het hoofdkwartier van de rebellen in de jungle van Oost-Myanmar.

Zorgen

Toen ik destijds een van mijn Myanmarese vrienden vroeg over welk gebied hij zich voor de toekomst het meeste zorgen maakte‚ zei hij: ‘De staat Rakhine.’ Ik moest aan zijn woorden denken toen deze zomer in de ochtend van 25 augustus Rohingya-militanten‚ bijgestaan door wanhopige Rohingya-burgers‚ in West-Myanmar dertig politieposten en een legerbasis aanvielen. Veiligheidstroepen begonnen een ‘clearance operation’. In werkelijkheid is het een etnische zuivering‚ die volgens de VN al zo’n 400 duizend Rohingya naar Bangladesh heeft gejaagd.

De verdeel-en-heerstrucs van het bewind speelden handig in op al het onderlinge wantrouwen

Tijdens mijn verblijf in de jungle 26 jaar geleden kon ik de zorgen van mijn Myanmarese vriend nog niet plaatsen. De deelstaat Rakhine‚ in West-Myanmar‚ was aan mijn aandacht ontglipt. Tot enkele maanden later een militaire operatie op gang kwam die tienduizenden van de grotendeels stateloze Rohingya-moslims naar het aangrenzende islamitische Bangladesh joeg. Ik merkte dat vrijwel niemand van al degenen die zich verzetten tegen het regime en die democratie en mensenrechten hoog in het vaandel hadden‚ zich voor die tragedie interesseerde. Het duurde weken voordat leiders uit de Myanmarese diaspora het geweld tegen de moslimminderheid veroordeelden‚ en vermoedelijk deden ze dat alleen maar na aandringen van westerse adviseurs. Ook in de rest van Myanmar bleek er nauwelijks of helemaal geen sympathie voor de Rohingya.

Beladen lokale dynamiek

Op zoek naar een verklaring voor die houding trof ik een even lange als complexe geschiedenis en een samenleving die de last torst van decennia van dictatuur.

Om te beginnen is er de beladen lokale dynamiek. De spanningen tussen de Rohingya en de rest van de grotendeels boeddhistische bevolking hebben hun wortels in een lange geschiedenis van etnische conflicten en bloedige strijd tussen boeddhistische koninkrijken en islamitische sultanaten. Ook migratiestromen compliceren de situatie. Al eeuwenlang wonen er moslims (behalve Rohingya ook nog andere‚ zoals de Kaman) in het gebied‚ maar de bevolkingssamenstelling veranderde drastisch toen Britse koloniale overheersers vanaf het begin van de negentiende eeuw tienduizenden loonslaven en landarbeiders‚ onder wie vele moslims uit India‚ overbrachten.

Een tekort aan land onder het snel groeiende aantal inwoners zette de verhoudingen tussen de verschillende bevolkingsgroepen verder onder druk. Nadat een militante groep Rohingya die tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Britten was bewapend om mee te vechten tegen de Japanners‚ een aantal boeddhistische dorpen had uitgemoord en aansluiting bij het islamitische Pakistan wilde afdwingen‚ verergerden de spanningen. De onafhankelijkheidsoorlog van Bangladesh in 1971 bracht weer een volgende stroom nieuwkomers naar de deelstaat Rakhine.

Verwaarloosd gebied

Onder de dictatuur van de junta werd Rakhine een van de armste en meest verwaarloosde gebieden van het land‚ en nog steeds is het voor de meeste inwoners ploeteren. Ook landonteigening en economische megaprojecten eisen hun tol onder de lokale bevolking‚ net als de machtsconflicten rond een uitgebreide amfetaminehandel.

Het militaire regime heeft een kwalijke rol gespeeld in de stigmatisering van de Rohingya

De Verenigde Naties noemen de stateloze Rohingya een van de zwaarst vervolgde minderheden ter wereld. Zo hebben de meesten van hen geen recht op staatsburgerschap omdat ze als illegale migranten uit Bangladesh worden beschouwd. Zelfs voor vanzelfsprekendheden als een huwelijk‚ verdere scholing of een reis buiten hun woonplaats moeten zij kostbare vergunningen aanvragen.

Stigmatisering

Het militaire regime heeft een kwalijke rol gespeeld in de stigmatisering van de Rohingya. Decennialang werd een beleid gevoerd van nationalistisch boeddhisme dat de Birmaanse meerderheid als superieur beschouwt. Het creëerde een vruchtbare voedingsbodem voor vijandigheid tegenover de islamitische bevolking. Maar terwijl de meeste moslims verspreid door het land wel deel uitmaken van de gemeenschappen‚ werden de Rohingya van meet af aan afgeschilderd als indringers uit Bangladesh die uit zijn op afscheiding en de stichting van een eigen staat. Vandaar dat veel Myanmarezen weigeren de aanduiding Rohingya te gebruiken en spreken van ‘Bengali’.

Zelf definiëren de Rohingya zich als een etnische groep‚ en in essentie gaat het de ruim 1 miljoen moslims om een politieke kwestie: ze willen erkenning als etnische groep in Myanmar en eisen burgerrechten.

Birmanisatie

Binnen de deelstaat Rakhine vormen de Rohingya weliswaar de zwaarst vervolgde groep‚ maar ze zijn zeker niet de enige minderheid die onderdrukt wordt door het Myanmarese bewind. Het niet-islamitische deel van de bevolking‚ de grotendeels boeddhistische minderheid de Rakhine‚ voelt zich van beide kanten overvleugeld. Een veelgehoorde uitspraak onder hen luidt: ‘Wij zitten klem tussen de Birmanisatie door het regime en het gevaar van islamisering.’ Een lokale nationalistische partij wakkert de angst dat het gebied geïslamiseerd raakt flink aan.

Niet alleen deze lokale Rakhine-partij en de militaire autoriteiten‚ maar ook extremistische monniken poken al jarenlang het vuurtje op tegen moslims en vooral tegen de Rohingya. Het zijn deze fanatieke zonen van Boeddha die zich opwerpen als de ultieme beschermers van het boeddhisme tegen de oprukkende islam.

Banden met terreurcellen

Terwijl de wereld vol ontzetting naar het humanitaire drama kijkt‚ gonst het in Myanmar van de berichten over moslimterroristen. Meer dan ooit zijn vele Myanmarezen er net als de veiligheidstroepen van overtuigd dat het een conflict betreft waarbij een militante beweging uit is op de vestiging van een islamitische staat en daarbij geholpen wordt door buitenlandse strijders. Voortdurend ook wordt gerefereerd aan de terroristische aanslagen elders in de wereld en zijn er waarschuwingen dat Myanmar die nu ook te wachten staan. Over de banden die Rohingya zouden hebben met buitenlandse terreurcellen wordt veel gespeculeerd‚ maar er is nog geen overtuigend bewijs. Zo’n connectie lijkt gezien de omstandigheden slechts een kwestie van tijd. Dat doet dat echter niets af aan het feit dat de operatie van de veiligheidstroepen zich grotendeels tegen Rohingya-burgers richt‚ maar dat ontkennen de meeste andere inwoners in Myanmar. De vijandige angst voor ‘de ander’ vlamt in deze ongewisse situatie in alle hevigheid op. Moslims elders in het land maken zich grote zorgen dat het geweld zich ook tegen hen gaat richten. Net als tijdens mijn verblijf in de jungle vind ik slechts een enkele stem die oproept tot menselijkheid en tolerantie. Myanmar is na decennia van dictatuur een gewond land.