Ariel Dorfman: ‘Als activist hoef je niet na te denken over de dilemma’s van de waarheid’

Vlak voordat schrijver Ariel Dorfman in 1973 als balling het door een staatsgreep getroffen Chili verliet, deed hij een belofte aan Pinochets slachtoffers: hij zou hun verhaal vertellen. Het werd zijn motivatie zich als schrijver in te zetten voor de mensenrechten. Wordt Vervolgd sprak met hem over de complexiteit van waarheid en de universaliteit van angst.

Als een van de weinigen uit de linkse kringen nabij president Allende overleefde hij de militaire coup in Chili van 11 september 1973. Ariel Dorfman, nu vermaard schrijver en mensenrechtenactivist, vooral bekend van zijn door Polanski verfilmde toneelstuk De dood en het meisje, werkte op het moment van de staatsgreep als cultureel adviseur voor Allende.

Als medewerker van de regering hadden ze hem absoluut moeten bellen in die laatste uren van crisisberaad en verzet. Vóór generaal Augusto Pinochet met geweld de macht greep, vóór de arrestaties kwamen, de martelingen en de executies die de meeste van zijn collega’s en vrienden troffen. Maar dat telefoontje bleef uit. Iemand had zijn naam van de bellijst geschrapt. Ariel Dorfman deed die noodlottige elfde september 1973 een belofte, A promise to the dead, zoals de documentaire over zijn leven heet. Hij beloofde de doden dat hij hun waarheid zou verspreiden, en dat hij de wereld het ware verhaal van Chili zou vertellen.

Zwangere vrouw

De waarheid vertellen is ‘zo eenvoudig als leven en dood’, zegt Dorfman in een Amsterdams koffiehuis de dag na de Europese première van A promise to the dead, eind vorig jaar. ‘Als je een zwangere vrouw ziet die op het punt staat te bevallen, help je haar zonder te twijfelen of je goed handelt. Dat doe ik ook als ik de waarheid vertel over hetgeen waar ik getuige van was. Als ik dat niet zou doen, zou ik niet verder kunnen leven.

Het is een vrij eenvoudige waarheid. Er zijn veel officiële leugens.
Pinochets regime noemde bepaalde criminelen patriotten, ontkende dat er moorden zijn gepleegd en beweerde dat de repressie noodzakelijk was. Allemaal leugens, die ik bestrijd door simpelweg de waarheid te vertellen.’

Is die waarheid meer waard dan wat ook?
‘Nee, dat niet. Het interessantste dat ik in de film had kunnen vertellen heb ik weggelaten. Daar zou ik iemand schade mee hebben berokkend. Daar heb ik de waarheid geofferd om een vriend van me te ontzien.’

Een buitenlandse bezetting zoals in Irak is een nog grotere ramp dan een tiran als Saddam of Pinochet

Kennelijk is de waarheid ingewikkelder dan zij lijkt.
‘Absoluut. In mijn werk wil ik de waarheid in al haar complexiteit blootleggen. Allereerst wil ik de simpele waarheden redden van leugens. Maar daarna wil ik die waarheid tegen het licht houden en kijken wat ervan overblijft.’

Eigen rechter

Om dit nader uit te leggen, refereert Dorfman aan zijn beroemdste werk, het toneelstuk De dood en het meisje, verfilmd door Roman Polanski. Het vertelt hoe Paulina, door een niet nader genoemde junta gemarteld en verkracht, jaren later, als de junta is afgezet, onverwacht haar verkrachter meent te herkennen in een man die haar met autopech gestrande echtgenoot thuisbrengt. Of hij die verkrachter ook is, blijft onduidelijk, maar de ernstig getraumatiseerde Paulina is zeker van haar zaak en spelt eigen rechter. Ze bindt hem vast en dwingt hem ‘de waarheid’ te vertellen.

De waarheid van een schrijver of een kunstenaar is dan ook niet altijd identiek aan de waarheid van een activist

Dorfman: ‘In dat verhaal zoek ik naar de complexiteit van de waarheid. Aan de ene kant is het heel eenvoudig: Paulina heeft veel geleden, haar mensenrechten zijn geschonden en later werd dat ontkend. Ik sta achter haar en heb de neiging haar moreel te steunen.’

Stereotypen vermijden

‘Aan de andere kant is zij degene die foltert. Zij beslist of iemand wel of niet schuldig is, zonder dat dat echt duidelijk is. Ik probeer zo te laten zien dat de wereld ingewikkelder is dan op het eerste gezicht lijkt. Als activist hoef je niet na te denken over de dilemma’s van de waarheid, als schrijver doe je dat wel. Je bent meer dan alleen een getuige van het probleem. De waarheid van een schrijver of een kunstenaar is dan ook niet altijd identiek aan de waarheid van een activist.’

En u verkondigt altijd de waarheid van een schrijver?
‘Dat is wel mijn bedoeling. Ook in mijn opiniërende of meer activistische stukken probeer ik clichés en andere stereotypen te vermijden.
In de tijd dat Bush op het punt stond Irak binnen te vallen, waren er twee verhalen. Het ene zei dat we Irak moesten binnenvallen omdat Saddam een tiran was die over massavernietigingswapens beschikte, het andere zei dat we Irak nooit moeten binnenvallen. In The Washington Post schreef ik toen een brief aan een fictieve Iraakse dissident. Ik begon met zeggen dat ik niet wist hoe hij heette.’

Ook in de tijd dat Pinochet in Chili aan de macht was, was ik tegen interventie van buitenaf, omdat ik geloof dat een buitenlandse bezetting een nog grotere ramp is

‘Daarmee zei ik eigenlijk dat het me speet dat ik te weinig aan zijn belang dacht. Ik schreef dat ik me kon voorstellen dat hij wilde dat de VS hem kwam bevrijden van het gruwelijke monster dat Saddam heet. Toch, zo schreef ik, vind ik dat een buitenlandse troepenmacht dat nooit zou moeten doen, omdat er dan een bezettingsmacht komt. Ook in de tijd dat Pinochet in Chili aan de macht was, was ik tegen interventie van buitenaf, omdat ik geloof dat een buitenlandse bezetting een nog grotere ramp is. Toch voel ik vele twijfels als ik deze conclusie trek. Hoe kan ik iets anders belangrijker vinden dan het lot van de vele dissidenten die door hun landgenoten worden gefolterd?’

Is het toegeven van je fouten voldoende? Aan het einde van De dood en het meisje accepteert Paulina de bekentenis van de man dat hij haar heeft verkracht, en laat zij hem gaan. Is het terecht dat waarheidscommissies immuniteit verlenen aan mensen die hun misdaden opbiechten?
‘In bepaalde gevallen wel. Ik vind dat Zuid-Afrika een goede oplossing heeft gevonden. Natuurlijk heb ik het liefst dat de waarheid boven tafel komt en recht wordt gedaan. Maar als ik ergens moet beginnen, is dat bij de waarheid.
Gerechtigheid kan vele gedaanten aannemen. Maar een land dat echt wil genezen, moet zijn geschiedenis onder ogen zien. Een land dat tegen zichzelf liegt is er slechter aan toe dan een land waar de historische waarheid is hersteld, al zijn niet alle schuldigen berecht. Leugens corrumperen de samenleving. De waarheidscommissie in Chili had in mijn ogen een te klein mandaat. Die had veel meer op zoek moeten gaan naar de hele waarheid, ook als dat tot immuniteit voor misdadigers had geleid.’

Als ik boos ben, maak ik een vuist. Daarna open ik hem en begin ik te typen

Heeft de commissie gefaald?
‘Dat zeg ik niet! De commissie heeft waarheid aan het licht gebracht. Als burger ben ik blij met de conclusies. Maar als schrijver wil ik alles opschrijven dat niet door de commissie is gerapporteerd. Hen die het zwijgen is opgelegd, wil ik een stem geven. Het doel van de commissie was het land uit de problemen halen. Mijn missie is juist om problemen te maken, door de waarheid te vertellen.’

Universele pijn

‘Universele pijn’, noemt Dorfman de pijn die hij voelde nadat hij veel van zijn vrienden had verloren in september 1973 – groter dan zijn persoonlijke pijn, groter dan de pijn van Chili. ‘Nadat ik Chili in 1973 had verlaten, besefte ik steeds vaker dat wat er in Chili was gebeurd op veel meer plekken heeft plaatsgevonden, en nog altijd plaatsvindt. Als schrijver zocht ik die andere plekken en tijden op. Ik schrijf over Chili, maar ook over Zuid-Afrika, Irak, Parijs onder het nazi-regime, noem maar op. Een paar jaar na de staatsgreep schreef ik een gedicht over kinderen die per ongeluk een gesprek opvangen van hun ouders die speculeren wat er zou gebeuren als een van hen zou worden opgepakt.’

Illegale immigranten

‘Later schreef ik een kort verhaal over de angst van deze kinderen. Dat ging specifiek over de dictatuur in Chili, maar in My house is on fire (1997), de eerste documentaire die ik samen met mijn zoon Rodrigo maakte, heb ik dat verhaal opnieuw gebruikt. Alleen ging het nu niet over Chileense kinderen maar over kinderen van illegale immigranten in de Verenigde Staten.
Kennelijk is die angst van deze kinderen heel universeel. Het gaat hier om een land met betrekkelijk veel vrijheden, en de ouders vluchten niet voor de dictatuur maar voor de immigratiedienst.
Op die manier globaliseer je het menselijk lijden. Het had ook kunnen gaan over Afghaanse, Iraakse of Marokkaanse kinderen. Of waar dan ook vandaan.’

Voelt u zich uiteindelijk meer schrijver of mensenrechtenactivist?
‘Schrijver. Ik doe zelden mee aan demonstraties. Niet omdat ik ertegen ben, maar ik probeer me zo goed mogelijk in te zetten voor mensenrechten en ik denk dat ik het meest bereik als schrijver. Als ik boos ben, maak ik een vuist. Daarna open ik hem en begin ik te typen.’

Biografie

NAAM Ariel Dorfman BEROEP schrijver WEET ALS GEEN ANDER wat ballingschap is: geboren in 1942 in Argentinië, opgegroeid in de VS, moet hij als gevolg van de communistenjacht in de jaren vijftig met zijn ouders uitwijken naar Chili, dat hij na de coup in 1973 als balling verlaat voor (uiteindelijk) Amerika WERKT momenteel o.a. als hoogleraar Latijns-Amerikaanse Studies aan de Duke University in North Carolina POLANSKI verfilmde zijn bekendste werk, De dood en het meisje LEES MEER op www.adorfman.duke.edu.

Wordt Vervolgd, maart 2008