Tot anderhalf jaar geleden had Elcke Bonsen (34) een redelijk regulier artsenbestaan. Toen kwamen de zogenoemde ongedocumenteerden op haar pad: mensen die illegaal in Nederland zijn of wachten op uitzetting. Intussen‚ constateerde ze‚ worden ze in detentiecentra vaak op onmenselijke manier behandeld. Bonsen kon niet anders dan zich hun lot aantrekken. Ze werd vertrouwensarts van een aantal van hen en trad op als hun woordvoerder in de media.
Hoe bent u betrokken geraakt bij de ongedocumenteerden?
‘Een kleine anderhalf jaar geleden kwam het tentenkamp in Ter Apel in het nieuws. Ik zag daar beelden van en dat zag er schrijnend uit. Er zaten uitgeprocedeerde‚ Iraakse asielzoekers. Ik dacht: ik ga erheen met een kistje sinaasappelen‚ voor de vitamines‚ dat kan nooit kwaad. Maar ik schrok van wat ik er aantrof en ben aan de slag gegaan. De medische situatie van de asielzoekers was vaak ontzettend slecht.’
U kwam voor het eerst landelijk in het nieuws omdat u de hongerstakers in het detentiecentrum in Rotterdam bijstond. Wat gebeurde daar?
‘De situatie daar is in mijn ervaring bijna onmenselijk. Mensen worden geïntimideerd en kunnen amper naar buiten. Er zitten hele gezinnen vast zonder dat de kinderen onderwijs krijgen. Ze worden behandeld als zware criminelen‚ terwijl ze niets hebben gedaan. Daarnaast worden ze bij het minste of geringste in isoleercellen gezet. Als ze in hongerstaking gaan‚ is het bijna de standaardprocedure. Dat noemen ze dan: observeercel‚ maar dat staat gelijk aan een isoleercel.’
Bijna geen onafhankelijke controle
‘Detentiecentra worden gerund als commerciële bedrijven. Per gedetineerde vreemdeling is ongeveer 85 euro per dag beschikbaar‚ hoor ik uit verscheidene bronnen. Ook medische zorg moet van dat geld betaald worden‚ dat wordt dus zo minimaal mogelijk gegeven. Het is een zware beschuldiging‚ maar zo werkt het bij commercieel opererende instellingen. Het erge is: onafhankelijke controle is er bijna niet. Wat er precies gebeurt in die detentiecentra‚ daar hebben wij amper weet van.’
‘Er moet een parlementaire enquête komen naar het asielbeleid’
Is het voor u gemakkelijk om uw patiënten te bezoeken in het detentiecentrum?
‘In principe zouden ze dagelijks een arts mogen zien‚ maar er wordt veel gedaan om dat te verhinderen. De voorwaarden waarop ze mij mogen raadplegen‚ veranderen voortdurend. Een naam is verkeerd gespeld‚ ik blijk ineens niet meer op de bezoekerslijst te staan: om de kleinste procedurele details – die vaak niet eens kloppen – wordt mij de toegang geweigerd.’
U zegt dat uw patiënten in de detentiecentra zeer hardvochtig behandeld worden. Is het dan wel verstandig dat ze in hongerstaking gingen?
‘Voor die mensen is hun eigen lichaam vaak het enige waar ze nog iets over te zeggen hebben. De autonomie van het lichaam is een groot goed. Een honger- of dorststaking is niet alleen een pressiemiddel om uitzetting te voorkomen‚ het is ook een laatste eilandje van zelfbeschikking: wat jullie ook met me doen‚ of ik wel of niet eet‚ maak ik zelf wel uit.’
Maar moet u ze dat als arts niet ernstig afraden?
‘Dorststaking raad ik hun af‚ omdat je dan heel snel verslechtert en de kans dat je overlijdt simpelweg erg groot is. Als iemand in hongerstaking gaat‚ teken ik wel precies uit wat er zal gebeuren. Maar ik ga niet zeggen of ze het wel of niet moeten doen‚ dat is echt iemands eigen verantwoordelijkheid.’
Hongergevoel verdwijnt
Wat gebeurt er met je als je niet meer eet?
‘Het wonderlijke is: na twee weken verdwijnt het hongergevoel. Dat is op zich prettig‚ maar mensen worden er ook depressief en lusteloos van. Na een week of vier‚ vijf verandert dat weer: dan begint het lichaam endorfine aan te maken‚ zodat je juist heel actief wordt. Sta op‚ ga jagen‚ eten halen – doe iets! Dan worden mensen min of meer euforisch. Dat houdt ongeveer twee weken aan‚ waarna mensen sterk wisselende stemmingen krijgen. Daarna zakken ze weg. Ze kunnen nog wel adequaat antwoord geven‚ maar ze zijn nog moeilijk te bereiken‚ verdwijnen in hun eigen wereld.’
Op 1 augustus werden twee van uw patiënten uitgezet die in hongerstaking waren.
‘Het was bizar. Mijn twee patiënten‚ Issa Koulibaly en Cheikh Bah‚ wilden vrijwillig terug‚ mits ze de vereiste inentingen kregen en 15 duizend euro om weer een leven op te bouwen. Redelijke eisen waarover onderhandeld werd‚ maar ineens kregen ze te horen: morgen worden jullie uitgezet. Het is heel duur om mensen tegen hun wil uit te zetten‚ dat gebeurde in een privévliegtuig à 300 duizend euro.’
Bijtdoek
‘En zoiets gaat dan hardhandig: de armen worden in een soort dwangbuis vastgebonden‚ de knieën worden met tie wraps aan een soort bankje vastgemaakt‚ ze krijgen een bijtdoek in de mond. Die twee patiënten zijn toen‚ vrij letterlijk‚ in Guinee uit het vliegtuig gegooid. Ze waren al wekenlang in hongerstaking‚ dus ernstig verzwakt. Ze hadden geen papieren‚ kleren of medicijnen. Ook was er geen medische opvang geregeld‚ ondanks de belofte van de Nederlandse overheid. De rechter was akkoord gegaan met de uitzetting mits ze drie maanden medische verzorging zouden krijgen. Maar dat werd niet gecontroleerd.’
‘Ik ben geen politica. Wat ik doe‚ is nooit politiek gedreven geweest. Wat ik wel wonderlijk vind: het lijkt of er geen enkele politicus is die hier zijn handen aan wil branden’
‘De eerste twee weken heb ik hun medische kosten in Guinee zelf betaald‚ daarna is er via een kort geding afgedwongen dat de Nederlandse staat de Nederlandse zorg zou betalen en dat ze in een goed ziekenhuis ondergebracht zouden worden. De staat heeft toen twee regelaars gestuurd‚ van wie mijn patiënten totaal in paniek zijn geraakt. Het is de druppel geweest‚ waardoor ze nu psychiatrische hulp nodig hebben. Op dit moment betaal ik deze en andere medische kosten weer zelf. De staat wil ze naar een of ander obscuur kliniekje sturen‚ waar ze überhaupt niet behandeld kunnen worden.’
In juni wilde de staat Cheikh Bah al uitzetten naar Parijs. U wilde hem begeleiden‚ maar u mocht niet mee met het vliegtuig‚ omdat u een gevaar voor de veiligheid zou zijn.
‘Verdere toelichting is er nooit gegeven. Tot op heden weet ik niet hoe ze daarbij zijn gekomen. Natuurlijk is mijn advocaat daar nog mee bezig‚ vooralsnog zonder resultaat.’
U heeft bewust de publiciteit gezocht. Is dat de beste aanpak om iets aan de misstanden te doen? Had u niet bijvoorbeeld Kamerleden kunnen inschakelen?
‘Ik ben geen politica. Wat ik doe‚ is nooit politiek gedreven geweest. Wat ik wel wonderlijk vind: het lijkt of er geen enkele politicus is‚ links of rechts‚ die hier zijn handen aan wil branden. De politici hebben zich nooit gemeld bij de eetstakers om te informeren naar hun situatie. De kern van de zaak is‚ wat mij betreft‚ dat er in Nederland een rechteloze onderklasse is ontstaan. En daar wordt bij mijn weten geen politiek debat over gevoerd. We leven in een democratische rechtsstaat waar bepaalde mensen burgerrechten hebben en andere niet. Hier zou een fundamenteel politiek en maatschappelijk debat over gevoerd moeten worden. Maar ik geloof dat het niet opportuun is voor politici over deze zaken een mening te hebben.’
Staatssecretaris Fred Teeven heeft nu aangekondigd de mensen in detentiecentra humaner te zullen behandelen. Stemt dat u hoopvol?
‘De plannen van Teeven zijn te vaag en gaan niet ver genoeg. Voorbeeld: gezinnen met kinderen zouden niet meer worden gedetineerd. Maar vluchtelingen die via Schiphol in Nederland komen‚ belanden automatisch in het detentiecentrum daar. Eventueel gaan ze daarna door naar een AZC. Een concrete oplossing voor deze situatie heb ik niet gehoord. Eigenlijk‚ vind ik‚ moet er een parlementaire enquête gehouden worden naar het Nederlandse asielbeleid en wat er in de Nederlandse detentiecentra gebeurt‚ in het bijzonder naar de rol van de Dienst Terugkeer en Vertrek. Zij hanteren inhumane methoden.’
Hoe gaat dat eigenlijk‚ een praktijk voeren voor mensen zonder papieren?
‘Dat doe ik natuurlijk niet op één vaste plek in een keurig ingerichte praktijkruimte. Ik reis daarvoor door het hele land‚ ga naar huiskamers of andere ruimtes die mensen mij ter beschikking stellen. Ik kom van alles tegen. Het spreekt zich rond dat ik te bereiken ben‚ ze geven elkaar mijn telefoonnummer. Mensen hebben kleine kwaaltjes‚ maar er komen ook mensen bij me met onbehandelde oorlogswonden‚ grote orthopedische klachten en zware trauma’s.’
‘Natuurlijk kan ik vaak niet meer doen dan een beetje verbinden‚ wat simpele medicijnen en paracetamol meegeven. Maar ik ben natuurlijk óók vertrouwenspersoon en intermediair. Ik breng ze in contact met specialisten‚ want als je zelf zonder papieren of verzekering naar de balie van een ziekenhuis gaat‚ word je gewoon weggestuurd. Daar zijn die assistentes op ingesteld. Terwijl artsen wel degelijk kunnen helpen: 80 procent van de medische kosten wordt vergoed‚ ook aan onverzekerden.’
Kunt u iedereen die u benadert helpen?
‘Ik moet zeggen dat mijn grens wel bijna bereikt is‚ ik geloof niet dat ik er nog veel bij kan hebben. Hoeveel patiënten ik heb‚ wisselt heel sterk. Ze komen en gaan‚ maar ik heb zeker duizend mensen gezien. Het begeleiden van de eetstakers‚ het op-en-neer-rijden naar de detentiecentra‚ dat is waanzinnig intensief geweest. Ik moet daarin pas op de plaats maken.’
Streep trekken
‘Het is echter moeilijk om een streep te trekken: wanneer help je wel‚ wanneer niet? Natuurlijk zijn er genoeg andere artsen die deze mensen ook bijstaan‚ het is echt niet zo dat ik de enige ben die zo opereert. Maar de meesten willen niets doen. Gek: vroeger zou er raar naar gekeken worden als je niets doet‚ tegenwoordig is het bijna verdacht als je wél helpt. Dat heeft denk ik echt met de veranderende sfeer in Nederland te maken.’
Bent u niet veel meer dan een arts? Een activist of diplomaat‚ wellicht?
‘Ach‚ voor de Nederlandse regering is het wel handig mij in de hoek van de activisten neer te zetten. En natuurlijk heb ik ook veel met activisten te maken. Maar het grote verschil is dat zij vaak nog een heel ander‚ politiek belang hebben. En dat heb ik niet. Mijn enige belang is: mensen helpen.’
Biografie
NAAM Elcke Bonsen GEBOREN in 1978 te Zwolle STUDEERDE geneeskunde in Maastricht LEERDE daarna een jaar Perzisch‚ ook op universitair niveau GING WERKEN in 2005 als arts bij een consultatiebureau op de Veluwe ABORTUSARTS werd ze in 2007 en ze werkt sindsdien als zelfstandige‚ die wordt ingehuurd door klinieken in Nederland en Duitsland VERLEENT ONGEDOCUMENTEERDEN medische zorg sinds 2012
